Bułgaria. Historia

Bułgaria. Historia.

W starożytności terytorium obecnej Bułgarii zajmowały plemiona trackie, przejściowo także celtyckie, podlegające silnym wpływom kulturowym i politycznym Greków. W I w. po rzymskim podboju powstały prowincje Tracja i Mezja. Od końca IV w. obszary te należały do cesarstwa wschodniorzymskiego (bizantyńskiego). W VI–VII w. z północy napłynęły plemiona Słowiańskie. ok. 680 nad dolny Dunaj wtargnęli tureccy Protobułgarowie, którzy utworzyli tu silny organizm państwowy ze stolicą w Plisce, następnie w Presławiu. Wkrótce najeźdźcy ulegli slawizacji, a w 866 rozpoczęła się stopniowa chrystianizacja płynąca z Bizancjum. Rozkwit państwa w 1. poł. X w., kiedy to w walkach z Bizancjum podbito Macedonię i Epir oraz powstał odrębny patriarchat, został gwałtownie złamany przez podbój przez Bizancjum najpierw północno-wschodniej Bułgarii (971), a 1018 — całego państwa. W 1187 Bułgaria wyzwoliła się, powstało tzw. drugie państwo bułgarskie ze stolicą w Tyrnowie (ob. Wielkie Tyrnowo). Okres świetności przypadł na 1. połowę XIII w. Zdobyczom terytorialnym towarzyszył rozwój miast i kultury. ok. 1363 Bułgaria rozpadła na 2 państwa — Tyrnowskie i Widyńskie. Oba zostały podbite Turcję — 1393 i 1396, i weszły w skład europejskich posiadłości Osmanów (Rumelia). Turcy wytępili rycerstwo bułgarskie, a ziemię rozdali w lenno własnym urzędnikom i wojskowym. Ludność pozbawiono praw, a Kościół podporządkowano patriarsze w Konstantynopolu. Wybuchające liczne powstania (największe 1598, 1686 i 1737), były krwawo tłumione przez Turków. Dążenia wolnościowe Bułgarów, którzy liczyli na pomoc Rosji opiekującej się od 1774 prawosławiem w Bułgarii, przybrały na sile na początku XIX w. W 2. połowie XIX w. rozwijał się antyturecki ruch partyzancki.

W 1876 wybuchło wielkie powstanie, tłumienie go przybrało charakter rzezi, która wywołała oburzenie w Europie i stała się jedną z przyczyn wojny rosyjsko-tureckiej 1877–78. Traktat w San Stefano (1878) utworzył państwo bułgarskie (sięgające Morza Egejskiego), zredukowane przez kongres berliński (1878) do małego kraju (północna Bułgaria) — lenna Turcji. Południowa Bułgaria pozostała prowincją turecką (Rumelia Wschodnia). Władcą nowo powstałego księstwa został heski książę Aleksander I Battenberg, obalony przez prorosyjską armię (1886). W 1885, w wyniku powstania, do Bułgarii została przyłączona Rumelia Wschodnia. Od 1908 Bułgaria stała się niepodległym carstwem z Ferdynandem I Koburgiem (książę od 1887) na tronie. Nastąpił powolny rozwój gospodarki i kultury. Bułgaria wzięła udział w I wojnie bałkańskiej 1912 przeciw Turcji, uzyskane nabytki terytorialne utraciła częściowo (wraz z południową Dobrudża — na rzecz Rumunii) w II wojnie bałkańskiej 1913. W czasie I wojny światowej opowiedziała się po stronie państw centralnych. W 1918 powstanie zrewolucjonizowanych żołnierzy i klęska na froncie wymusiły abdykację Ferdynanda I na rzecz jego syna Borysa III. W 1919 w wyniku traktatu w Neuilly-sur-Seine Bułgaria utraciła zachodnią Trację na rzecz Grecji, a fragmenty Macedonii — na rzecz Królestwa SHS. 1920–23 władzę sprawował ludowy rząd A. Stambolijskiego, obalony przez gen. A. Cankowa, w odpowiedzi na to wybuchło powstanie wrześniowe, kierowane przez komunistów. Po jego stłumieniu panował reżim oparty na ugrupowaniach prawicowych, co doprowadziło do sojuszu z Niemcami i Włochami. W 1934 pełnię władzy przejął car Borys III. W 1941 Bułgaria przystąpiła do osi Berlin–Rzym–Tokio, a wojska niemieckie wkroczyły na jej terytorium. 1940–41 Bułgaria przyłączyła tereny utracone 1919. Od 1942 rozwijał się ruch oporu i powstał Front Patriotyczny, kierowany przez komunistów. We IX 1944 do Bułgarii wkroczyła armia sowiecka, władzę przejął rząd Frontu Patriotycznego, a wojsko bułgarskie rozpoczęło walkę przeciwko Niemcom. Po zakończeniu działań wojennych komuniści nasilili tempo przekształceń ustrojowych. Zgromadzenie Narodowe, zdominowane przez deputowanych z Frontu Patriotycznego, uchwaliło (III 1946) ustawę o reformie rolnej, a referendum ludowe (IX 1946) opowiedziało się za republiką. W wyborach do Wielkiego Zgromadzenia Narodowego (X 1946) 53% miejsc przypadło komunistom; ich przywódca G. Dymitrow został premierem (XI 1946). Rząd Dymitrowa podpisał II 1947 paryski traktat pokojowy pozostawiający Bułgarię, z ziem przyłączonych 1940–41 tylko południową Dobrudżę. W XII 1947 parlament uchwaliło (wzorowaną na sowieckiej) konstytucję Ludowej Republiki Bułgarii oraz ustawy o nacjonalizacji przemysłu, górnictwa i banków. Osiągnąwszy całą władzę, komuniści przystąpili do kolektywizacji rolnictwa (zakończonej 1958) i przyspieszonej industrializacji. W gospodarce zapanował system nakazowo-rozdzielczy. W 1949 Bułgaria przystąpiła do RWPG. Po śmierci Dymitrowa (VII 1949) szefem partii i premierem (1950–56) został W. Czerwenkow. Nasiliły się także masowe represje wobec społeczeństwa, złagodzone 1954 przez nowego przywódcę partii T. Żiwkowa, który z czasem przejął faktyczną władzę w państwie. W 1955 Bułgaria przystąpiła do Układu Warsz. i została członkiem ONZ. W 1971 przyjęto nową konstytucję z zapisem o kierowniczej roli BPK. Na przełomie lat 70. i 80. pogłębiły się zjawiska kryzysowe w życiu gospodarczym i społecznym. Ich przejawem było nasilenie 1984–89 akcji asymilacyjnej wobec ludności pochodzenia tureckiego.

Pod koniec 1989 system ustrojowo-polityczny Bułgarii załamał się, powstała opozycja demokratyczna. W XI 1989 ustąpił Żiwkow, a kierownictwo BPK przejęli zwolennicy reform. W XII 1989 ugrupowania opozycyjne utworzyły Związek Sił Demokratycznych (ZSD). Odwołano akcję asymilacyjną wobec ludności tureckiej. Wybory do Wielkiego Zgromadzenia Narodowego 1990 przyniosły zwycięstwo postkomunistom z Bułgarskiej Partii Socjalistycznej (BPS). Zgromadzenie wybrało na prezydenta Ż. Żelewa — przywódcę ZDS i uchwaliło konstytucję Republiki Bułgarii. Wybory 1991 i 1997 wygrała prawica skupiona w ZSD, w 1994 BPS. Powszechne niezadowolenie z tempa i skutków ubocznych transformacji gospodarczej wyniosły 2001 do władzy byłego cara Symeona II, który powołał Ruch Narodowy–Symeon II. Jako S. Sakskoburggotski kierował on do 2005 rządem koalicyjnym (wraz z partią mniejszości tureckiej). Największym sukcesem było przystąpienie do NATO (2004) i podpisanie aktu akcesyjnego z UE (z mocą od 2007). Wybory parlamentarne VI 2005 wygrała Koalicja na rzecz Bułgarii (gł. BSP, 82 mandaty), przed NDSV (52) i Ruchem na rzecz Praw i Wolności (34). W VIII 2005 powołano rząd koalicyjny z udziałem tych trzech partii politycznych; premierem został przywódca BPS, S. Staniszew. Od 2002 do 2012 prezydentem Bułgarii był socjalista G. Pyrwanow (2006 reelekcja), od 2012 — R. Plewnelijew z rządzącej Obywatele na rzecz Eur. Rozwoju Bugarii.