Borges Jorge Luis

Borges

[bọrhes]

Jorge Luis , ur. 24 VIII 1899, Buenos Aires, zm. 14 VI 1986, Genewa,

pisarz argentyński, wszechstronny erudyta, twórca o wielkiej kulturze literackiej.

Urodził się 24 VIII 1899 w Buenos Aires. Od 1955 profesor uniwersytetu w Buenos Aires; od 1962 członek Argentyńskiej Akademii Literatury, 1950–53 prezes argentyńskiego Pen Clubu, 1955–73 dyrektor Biblioteki Narodowej w Buenos Aires. Wielki wpływ wywarła na niego filozofia idealistyczna, zwłaszcza idee G. Berkeleya. Teoria fantastyki Borgesa oraz koncepcja czasu, przestrzeni, języka i roli czytelnika w dziele literackim stanowiły inspirację dla twórców eksperymentalnej prozy iberoamerykańskiej i legły u podstaw tzw. boomu. Od 1914 przebywał w Europie. Początkowo w Szwajcarii (uczył się w klasycznym kolegium w Genewie), następnie w Hiszpanii, gdzie zetknął się z ultraizmem. W tym okresie napisał zbiór poezji Salmos rajos, zniszczony, a następnie częściowo odtworzony.

Główny twórca argentyńskiego ultraizmu

Po powrocie do Buenos Aires (1921) stał się animatorem i głównym twórcą argentyńskiego ultraizmu. Na łamach założonego przez siebie 1921 czasopisma literackiego „Prisma” oraz pisma „Proa” (założonego 1922, m.in. przez Borgesa), a zwłaszcza w manifeście Ultraismo (1921) wypowiadał się przeciwko ornamentacyjnej stylistyce modernizmu, głosząc kult nowoczesnej metafory. W pierwszym zbiorze poetyckim Fervor de Buenos Aires (1923) realizował postulaty nowej poetyki. W 1923–36 powstały dalsze utwory liryczne z kręgu ultraizmu, później odrzucone przez autora i rzadko wznawiane: tomy Luna de enfrente (1925) i Cuaderno de San Martín (1929).

Eseistyka

Jednocześnie Borges uprawiał eseistykę: zbiory El tamaño de mi esperanza (1926), Discusión (1932) oraz Historia de la eternidad (1936) zawierają wnikliwe szkice o języku i literaturze; specyfice kultury argentyńskiej są poświęcone El idioma de los argentinos (1928) i Evaristo Carriego (1930). Od chwili powstania (1924) czasopisma „Martín Fierro” Borges był jednym z głównych twórców jego awangardowego profilu.

Opowiadania — świat jako chaotyczny labirynt

Światową sławę zyskał opowiadaniami wyróżniającymi się mistrzostwem języka i eksperymentowaniem z konwencjami literackimi (Powszechna historia nikczemności 1935, wydanie polskie 1976) oraz unikatowym połączeniem fantastyki z rozważaniami literackimi i filozoficznymi (Fikcje 1944, wydanie polskie 1972, Alef 1949, wydanie polskie 1972). Zarówno w jego najznakomitszych opowiadaniach z tomu Fikcje, jak i w eseistyce z lat 50. (Dalsze dociekania 1952, wydanie polskie 1999) oraz opowiadaniach z Antologii osobistej (1961, przekład polski rozszerzonego wydania z 1968 — 1974) wcześniejsze zainteresowanie specyfiką argentyńską ustąpiło miejsca uniwersalnym kwestiom metafizycznym. Rozważania nad czasem i przestrzenią, nieśmiertelnością i aktem tworzenia są przepojone sceptycyzmem, a obsesyjnie powracające symbole — labirynt, biblioteka, zwierciadło — ukazują względność wszelkich prawd i systemów filozoficznych.

Poezje — wieczne metafory

W latach 60. Borges, zmagający się z postępującą od lat utratą wzroku, powrócił do liryki i prozy poetyckiej, odrzucając poetykę awangardy na rzecz uniwersalnych, wiecznych metafor: tom Twórca (1960, wydanie polskie 1974), a następnie Pochwała cienia (1969, wydanie polskie 1977) i Księga piasku (1975, wydanie polskie 1980). Późniejsze utwory poetyckie ze zbioru La cifra (1981), prozę poetycką Los conjurados (1985) oraz opowiadania (Raport Brodiego 1970, wydanie polskie 1975) cechuje większa prostota formalna.

Fascynacja fantastyką

W obszernym i różnorodnym dorobku Borgesa znajdują się także utwory wydane wspólnie z A. Bioy Casaresem: antologia literatury fantastycznej (1940), zbiory opowiadań, często pod pseudonimem H. Bustos Domecq (Seis problemas para don Isidro Parodi 1942), oraz parodystyczne Kroniki Bustosa Domecqa (1967, wydanie polskie 1985). Fascynację fantastyką potwierdza też Zoologia fantastyczna (1968, wydanie polskie 1983). Opowiadania (1978), Eseje zebrane (t. 1–2 1998), Wybór poezji (1999); 1998 zainaugurowano w Polsce wielotomową edycję Utworów wybranych Borgesa. W 1979 otrzymał Nagrodę Cervantesa (wraz z G. Diego). Zmarł 14 VI 1986 w Genewie.

Bibliografia

Obras completas, Buenos Aires 1975.