Bliskiego Wschodu archeologia.

Bliskiego Wschodu archeologia.

Bliski Wschód był ważnym centrum w procesie rozwojowym najstarszych społeczeństw. Tu właśnie nastąpiły przemiany prowadzące do powstania osiadłych społeczności produkujących żywność. Najwcześniej nastąpiło to na wyżynnych terenach Syro-Palestyny, Anatolii, północnej Mezopotamii i na pograniczu iracko-irańskim. Pierwsze ślady przechodzenia społeczności górnego paleolitu do etapu gospodarki myśliwsko-zbierackiej mezolitu pochodzą z Syro-Palestyny, gdzie w pocz. X tysiącl. p.n.e. rozwinęła się kultura natufijska z mikrolitycznymi narzędziami kamiennymi. Nastąpił wtedy stopniowy wzrost liczby obozowisk poza jaskiniami i ukształtowały się osiadłe formy życia. W IX tysiącl. p.n.e. z kultury tej rozwinęły się pierwsze kultury protoneolityczne Syrii i Palestyny (stanowiska: Murajbit, Nachal Oren), które na przeł. IX i VIII tysiącl. p.n.e. przekształciły się w kulturę tzw. neolitu preceramicznego (fazy: „A” i „B”). Najważniejszą cechą tej kultury było zapoczątkowanie przez, osiadłe już uprzednio, społeczności produkcji żywności, co w fazie „B” doprowadziło do ukształtowania się gospodarki roln. (pierwsze uprawy zbóż), a nieco później także do początku chowu udomowionych zwierząt. Towarzyszył temu rozwój stałego osadnictwa (m.in. najstarsza ufortyfikowana osada w Jerycho, w Bajdzie, Tell Buqras) i rozwój technik bud. Przy końcu tego okresu pojawiły się pierwsze wyroby z wypalonej gliny (stanowisko Ajn Ghazal). Jednocześnie bardzo podobne procesy zachodziły w północnej Mezopotamii i w strefie gór Zagros (na terenie ob. Iraku i Iranu). W rejonie tym na przeł. X i IX tysiącl. p.n.e. ukształtowała się protoneolityczna kultura Zawi Szemi-Szanidar z gospodarką myśliwsko-zbieracką i osadnictwem przechodzącym od jaskiniowego do otwartych obozowisk sezonowych. Pod koniec trwania tej fazy doszło do powstania pierwszych stałych osad (Nemrik, Ghermez Darre). Późniejsze stadium tej kultury — faza Karim Szahir przyniosło w VIII tysiącl. p.n.e. początki uprawy zbóż (stanowisko Ali Kusz) i trwałego budownictwa, a także próby wytwarzania ceramiki (stanowisko Gandż Darre). Właściwe początki produkcji ceramiki w rejonie Zagrosu wiąże się z kulturą Dżarmo (2. poł. VII tysiącl. p.n.e.). Mieszkańcy jej stałych osad prowadzili gospodarkę w znacznym stopniu opartą na rolnictwie i chowie zwierząt. Ceramika (także malowana) pojawiła się w drugiej fazie rozwoju tej kultury (stanowiska: Dżarmo, Guran Tepe, Ali Kusz). Rozwój kultur neolitycznych Anatolii, trzeciego ośr. kultur pradziejowych staroż. Wschodu, wykazywał początkowo podobieństwa do przemian, które zachodziły w Syro-Palestynie. Mezolityczne kultury Anatolii przypominają kulturę natufijską (przedmioty kam.), a najstarsze kultury neolityczne wschodniej Anatolii (z poł. VIII tysiącl. p.n.e.) syr. kulturę tzw. neolitu preceramicznego. Wczesnorolnicze osady anatolijskie tego okresu (stanowisko Çayönü Tepesi) są niekiedy bardziej zaawansowane cywilizacyjnie od syro-palestyńskich (hodowla, budowle, wytwarzanie ceramiki, próby obróbki miedzi). W pocz. VII tysiącl. p.n.e. nowe ośr. wczesnoneolityczne kultury preceramicznej pojawiły się także w środkowopołudniowej Anatolii (stanowisko Hacılar), a w końcu tego tysiąclecia rozpowszechniła się na tym terenie ceramika. Wykształciły się wówczas bogate ośr. o gospodarce roln.-hod., wysoko rozwiniętym przemyśle kam., a także rzemiośle i sztuce, odzwierciedlającej skomplikowany system wierzeń (stanowisko Çatalhöyük).

W okresie neolitu ceramicznego rejonami staroż. Wschodu, w których zachodziły najważniejsze przemiany, stały się tereny Mezopotamii i Chuzestanu. Spośród kultur neolitu ceramicznego północnej Mezopotamii najstarsza była kultura proto-Hassuna (stanowiska: Yarim Tepe I, Telul el-Talatat), na której miejscu w poł. VI tysiącl. p.n.e. rozwijała się kultura Hassuna. Nastąpił wówczas rozwój osadnictwa, wyraźny postęp w wytwarzaniu ceramiki (dekoracja, piec garncarski) i równocześnie zmniejszenie liczby typów narzędzi kam. (Tell Hassuna, Yarim Tepe I). Na Niz. Mezopotamskiej, na południe od terenów zajmowanych przez kulturę Hassuna i prawie równocześnie z nią, ukształtowała się kultura Samarra. W kulturze tej na obszarach położonych poza strefą opadów, wystarczających do uprawy zbóż, zastosowano irygację. Duże osady samarryjskie, przeważnie obronne, były zabud. wieloizbowymi domami o charakterystycznym planie w kształcie litery T i sposobie konstrukcji (stanowisko Tall as-Sawwan). Ceramikę tej kultury, odznaczającą się często bogatą dekoracją malowaną, znajduje się także na stanowiskach hassuńskich. W swej późnej fazie (faza Czoga Mami) kultura Samarra wywarła znaczny wpływ na późnoneolityczne kultury Chuzestanu. W pocz. V tysiącl. p.n.e., najprawdopodobniej z kultury Samarra, rozwinęła się chalkolityczna (eneolit) kultura Ubaid, która objęła teren południowej Mezopotamii (fazy: Ubaid „O” i Eridu).

Od 2. poł. VI tysiącl p.n.e. w północnej Syro-Mezopotamii i wschodniej Anatolii rozwijała się jeszcze jedna kultura neolitu, ceramiczna kultura Halaf. W gospodarce tej kultury, wyróżniającej się piękną ceramiką malowaną, obok rolnictwa ważną rolę odgrywało pasterstwo. W 1. poł. V tysiącl. p.n.e. w osadach halafskich (stanowisko Tall Arpaczija) rozpowszechniła się obróbka metali (miedź, ołów), co sprawiło, że schyłkową fazę tej kultury można uznać już za chalkolityczną. W 2. poł. V tysiącl. p.n.e. południowomezopotamska kultura Ubaid w swych kolejnych stadiach rozwojowych zaczęła rozprzestrzeniać się na całą Mezopotamię i część północnej Syrii (fazy: Ubaid 3 i 4); wpływy tej kultury sięgały Elamu, Cylicji i południowych wybrzeży Zat. Perskiej. Kultura Ubaid osiągnęła największy zasięg terytorialny ze wszystkich kultur prahistorycznych staroż. Wschodu.

W końcu 1. poł. IV tysiącl. p.n.e. schyłkowe stadia tej kultury przekształciły się w kolejną chalkolityczną kulturę Uruk. Z okresu trwania jej późnej fazy (ok. 3100 p.n.e.) pochodzą najstarsze zabytki pisma, znalezione w warstwie „IV a” eponimicznego stanowiska Uruk. Wprowadzenie pisma rozpoczyna dla terenów starożytnego Bliskiego Wschodu okres historyczny.

Piotr Bieliński

Bibliografia

P. Bieliński Starożytny Bliski Wschód od początków gospodarki rolniczej do wprowadzenia pisma, Warszawa 1985;

J. Mellaart The Neolithic of The Near Eas, London 1975;

C.L. Redman The Rise of Civilisation, San Francisco 1978;

J. Cauvin Naissance des Divinités. Naissance de L’Agriculture, Paris 1994.