Bismarck Otto

fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Bismarck

[bı̣sma^rk]

Otto von , hrabia Bismarck-Schönhausen (od 1865), książę (od 1871), ur. 1 IV 1815, Schönhausen k. Stendal, zm. 30 VII 1898, Friedrichsruh k. Hamburga,

prusko-niemiecki mąż stanu.

Urodził się 1 IV 1815 w Schönhausen koło Stendal. Był synem junkra i córki urzędnika pruskiego, którzy wychowali go w tradycji państwa pruskiego — przejął od rodziców junkierską wierność monarchii, protestantyzm, kult armii i biurokracji. Po ukończeniu studiów prawniczych pełnił wiele funkcji w służbie administracyjno-sądowniczej; 1845 podjął działalność polityczną — był posłem do saskiego sejmu prowincjonalnego, 1847 deputowanym do pruskiego Zjednoczonego Landtagu; przeciwnik idei liberalnych, obrońca przywilejów szlachty, monarchista i legitymista; zwalczał dążenia parlamentu frankfurckiego do zjednoczenia Niemiec, w Austrii upatrywał gwaranta zachowania społeczno-politycznego status quo.

Zasady polityki

Zasady polityki Bismarcka ukształtowały się 1851–59, kiedy jako przedstawiciel Prus zasiadał w sejmie (Bundestagu) Związku Niemieckiego we Frankfurcie n. Menem; wówczas sformułował zasadę swojej „polityki realnej” (Realpolitik), głoszącej, iż podstawą działalności męża stanu nie może być wyłącznie czynnik ideowy czy moralny, lecz priorytet należny interesowi własnego państwa; otwarcie rozpoczął głoszenie poglądów o konieczności zjednoczenia Niemiec pod egidą Prus oraz zwalczania przewagi Austrii w Niemczech; poszukiwał zewnętrznych i wewnętrznych sojuszników dla polityki pruskiej.

Premier i minister spraw zagranicznych

W 1859 został posłem pruskim w Rosji, 1862 — ambasadorem w Paryżu, po czym we IX 1862 premierem i ministrem spraw zagranicznych. Po zapowiedzi, że wytyczone cele zrealizuje „żelazem i krwią”, podjął walkę z liberalną większością sejmową w pruskim parlamencie; przez kilka lat rządził bez zatwierdzania budżetu; przeprowadził m.in. reformę wojskową (zwiększenie stanu armii do 300 tysięcy). W polityce zagranicznej za najpilniejsze zadanie uznał pozyskanie Rosji (podpisanie 1863 tzw. konwencji Alvenslebena); zwycięską wojną z Danią o Szlezwik-Holsztyn, prowadzoną 1864 wespół z Austrią, wzmocnił pozycję Prus.

Kanclerz Niemiec

Wojna z Austrią 1866 o zdobyty wspólnie Szlezwik-Holsztyn, utworzenie Związku Północnoniemieckiego oraz zwycięska wojna z Francją (wojna francusko-pruska 1870–71) doprowadziły do zjednoczenia Niemiec, w których Bismarck został kanclerzem, zachowując stanowisko premiera Prus. Zręczny dyplomata i inicjator 3 wojen zaborczych, zyskał silną pozycję na arenie międzynarodowej; objął przewodnictwo na kongresie berlińskim 1878, zawarł 1879–87 układy z Austro-Węgrami i Włochami (trójprzymierze) oraz Rosją. Na przełomie 1884 i 1885 zdobył pierwsze kolonie dla Niemiec w Afryce. W polityce wewnętrznej sprzymierzył się ze stronnictwem narodowym liberałów i podjął 1871 walkę z Kościołem katolickim (Kulturkampf), dążąc, na wzór kościołów protestanckich, do ścisłego podporządkowania go państwu; w katolikach upatrywał przeciwników Prus i zjednoczenia Niemiec. Po śmierci papieża Piusa IX (1878) Bismarck zaczął dążyć do kompromisu, a w katolickim stronnictwie Centrum pragnął teraz pozyskać sojuszników w walce z socjalistami; 1878 przeprowadził w parlamencie ustawę przeciwko socjalistom; w celu pozyskania robotników inicjował wprowadzanie (od 1881) reform społecznych, m.in. skrócenie dnia pracy. W polityce gospodarczej przeszedł 1878 od wolnego handlu do systemu protekcyjnego, który w zaborze pruskim przybrał antypolityczny charakter; 1885 wydalono ok. 30 tysięcy Polaków nie mających obywatelstwa pruskiego (tzw. rugi bismarkowskie), 1886 utworzył Komisję Kolonizacyjną do wykupu ziemi od Polaków.

Dymisja

Po wstąpieniu na tron Wilhelma II (1888) wyłoniły się między nowym cesarzem a Bismarckiem ostre rozbieżności zarówno w zakresie polityki zagranicznej, jak i wewnętrznej, co doprowadziło 1890 do dymisji kanclerza; został on jednak wynagrodzony tytułem ks. Lauenburga i stopniem generała-pułkownika; zwalczał odtąd w wywiadach i artykułach „nowy kurs” polityki niemieckiej. Zmarł 30 VII 1898 w Friedrichsruh koło Hamburga.

Pozostawił ogromną spuściznę piśmienniczą: Gedanken und Erinnerungen (t. 1–3 1898–1921), Gesammelte Werke (t. 1–15 1924–35)

Bismarck Otto von, przemawiający w Reichstagu, 1889, rycina

Wojna francusko-pruska 1871. Ustalanie w Wersalu warunków konwencji pokojowej (od prawej: Bismarck, gen. de la Valdan, J. Favre, gen. von Moltke), rycina

Bitwa pod Sadową 3 VII 1866, rycina barwiona — Bibliothèque nationale, Paryż

Bismarck i cesarz Napoleon III (z lewej), wzięty do niewoli po bitwie pod Sedanem, 2 IX 1870, niemiecka rycina barwiona — Musée Carnavalet, Paryż