Białorusini, nazwa własna Biełarusy,
naród tworzący podstawową ludność Białorusi,
Białorusini
Encyklopedia PWN
(ok. 10,5 mln 1998), poza granicami: w Rosji (także części syberyjskiej), Litwie, Łotwie, Kazachstanie, Polsce; ponadto w USA i Kanadzie; językiem nar. jest białoruski, w powszechnym użyciu jest język ros., na zachodzie częściowo język polski. W IX w. rozpoczął się proces chrystianizacji Białorusinów; większość Białorusinów wyznaje prawosławie. Etnicznym trzonem Białorusinów były wschodniosłow. plemiona Dregowiczów, Krywiczów (wśród nich Połoczanie), Radymiczów, częściowo sąsiednich Drewlan i Wołynian. Od VI w. kontakty z Bałtami (zwłaszcza Litwinami i Jaćwingami) od północy i Mazowszanami od południa. Nazwa Białorusini pochodzi od nazwy terytorium przez nich zamieszkiwanego, zw. w źródłach z 2. poł. XIV w. i pocz. XV w. — Rusią Białą. Białorusini wykazują silne związki kulturowe z Polską i Litwą wynikające z wydarzeń hist. (Białoruś — Historia). Proces formowania się narodu białoruskiego łączy się z dość wczesnym rozwojem piśmiennictwa we własnym języku (w pocz. XVI w. F. Skaryna zaczął wydawać książki w języku białoruskim). Po okresie ekspansji języka i kultury białoruskiej nastąpił regres trwający do XIX w. Większa część szlachty uległa spolonizowaniu, mieszczaństwo było nieliczne i słabe. Procesy narodowotwórcze nasiliły się w XIX w., kiedy umocniły się związki kult. i gosp. między poszczególnymi regionami Białorusi. Kultura ludowa B. przejęła wiele elementów od sąsiednich narodów, tworząc pomost między Słowiańszczyzną zachodnią a wschodnią. Do dzisiaj zachowały się niektóre jej tradycyjne elementy, zwłaszcza w budownictwie, odzieży, pożywieniu i zwyczajach rodzinnych, a także niektóre tradycyjne rzemiosła i zajęcia: tkactwo, hafciarstwo, garncarstwo, obróbka drewna. Bogaty folklor muzyczny i słowny.
Białorusini w Polsce. W II RP zamieszkiwali w sposób zwarty woj. nowogrodzkie, północnej części poleskiego, wschodnią — białostockiego i wschodnią — wil.; utrzymywali się gł. z rolnictwa (mało- lub średniorolne gospodarstwa, robotnicy rolni); często określali się mianem „tutejszych” lub Polaków, nie rozróżniając pojęcia narodowości i obywatelstwa, co uniemożliwiało dokładne określenie liczby Białorusinów (w zależności od kryteriów szacowano ich na 1–2,2 mln 1931); większość Białorusinów była wyznania prawosł., część (7–25%) — katolickiego. W 20-leciu międzywojennym (pod wpływem wydarzeń I wojny świat. i rewolucji w Rosji) nastąpił szybki rozwój świadomości nar. i społecznej Białorusinów; wielu z nich szanse na rozwiązanie kwestii nar. wiązało z powstającą sowiecką Białorusią. W tym czasie ukształtowała się nieliczna, lecz bardzo aktywna warstwa inteligencji oraz powstały organizacje kult. (Białorus. Tow. Nauk., Białorus. Tow. Wydawnicze, Białorus. Inst. Gospodarki i Kultury, Towarzystwo Szkoły Białoruskiej), społ. (Białorus. Tow. Dobroczynności, Związek Studentów Białorusinów), gosp. (Białorus. Bank Spółdz., Białorus. Związek Spółdz.) i polit.; powstały szkoły białoruskie, nastąpił rozwój czasopiśmiennictwa (m.in. „Krynica”) i formowanie się środowiska lit.-artyst. (M. Tank, B. Taraszkiewicz, W. Bahdanowicz); gł. ośrodkami białoruskimi życia nar. były Wilno i Radoszkowice (woj. wil.). Na pocz. lat 20. w białoruskim życiu polit. największą rolę odgrywały: Białoruski Komitet Narodowy i Białorus. Klub Sejmowy. W 1923–25 uformowały się gł. nurty polit.: komunist. (Komunistyczna Partia Zachodniej Białorusi), chrześc.-demokr. (Białoruska Chrześcijańska Demokracja) i socjalist. (Hromada, Zmahannie); niezależnie od różnic programowych, stosunku do Białorus. SRR wszystkie partie białoruskie żądały radykalnej reformy rolnej oraz szerokiej autonomii nar.; zajmowały wrogie lub opozycyjne stanowisko wobec władz państw.; próby utworzenia silnego ugrupowania nastawionego na współpracę z obozem rządowym (Centralny Związek Wszystkich Białoruskich Organizacji Kulturalno-Oświatowych i Gospodarczych) zakończyły się niepowodzeniem. Rozwój białoruskiego ruchu nar. spotkał się z przeciwdziałaniem władz państw.; 1927–30 administracyjnie zlikwidowano radykalne ugrupowania polit., część szkół i organizacji społ., a 1936–39 (tzw. program umocnienia polskości kraju) wszystkie szkoły oraz większość organizacji społ., kult. i polit.; działania te przyczyniły się do wzrostu napięć w stosunkach pol.-białoruskich w przededniu II wojny światowej. Po II wojnie świat. (na mocy układu z września 1944 między Polską a Białorus. SRR) ok. 36 tysięcy Białorusinów przesiedlono do Białorus. SRR, ok. 150 tys. pozostało w Polsce. Według spisu powszechnego 2002 liczba Białorusinów w Polsce wynosi 48,7 tys. (dane zapewne znacznie zaniżone); zamieszkują gł. woj. podlaskie. W okresie powojennym nastąpiły istotne zmiany społ. sytuacji Białorusinów, gł. w następstwie migracji do miast i możliwości zdobywania wykształcenia; jednakże przeważającą ich część nadal stanowi ludność wiejska. Polityka państwa ograniczała się do zaspokajania elementarnych potrzeb kult.-oświat. białoruskiej mniejszości nar.; 1949 wznowiono nauczanie języka białoruskiego w szkołach podstawowych i średnich na Białostocczyźnie (2 licea z białoruskim językiem wykładowym — w Bielsku Podlaskim i Hajnówce), 1953 zapoczątkowano organizację amatorskich zespołów artyst.; od 1956 działa subsydiowane przez państwo Białoruskie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne, corocznie jest wyd. „Kalendarz Białoruski”, ukazują się tomiki poezji i prozy miejscowych białoruskich twórców (zorganizowanych w Stow. Lit. „Białowieża”), są także organizowane wystawy sztuki lud. i festiwale amatorskich zespołów artyst.; Radio Białystok emituje codzienne audycje w języku białoruskim Od 1956 na Uniwersytecie Warszawskim działa katedra filologii białoruskiej, ponadto powstało środowisko naukowców białoruskich zajmujących się w ramach PAN i wyższych uczelni zagadnieniami historii, literatury, językoznawstwa oraz stosunków pol.-białoruskich W Hajnówce powstało, wciąż rozbudowywane, białoruskie Muzeum Etnograficzne. W 1988, po kilkuletniej nieformalnej działalności, zostało zarejestrowane Białorus. Zrzeszenie Studentów (imprezy studenckie, rajdy krajoznawcze itp.). W lutym 1990 powstała w Białymstoku partia polit. jednocząca najbardziej aktywną grupę inteligencji białoruskiej Białoruskie Zjednoczenie Demokratyczne; od 1989 w wyborach parlamentarnych społeczność białoruskiej wystawia swoich kandydatów, uczestniczy też w wyborach samorządowych; od 1994 Białoruskie Tow. Hist. wydaje „Białoruskie Zeszyty Historyczne”; od 1997 działa katedra kultury białoruskiej na Uniwersytecie w Białymstoku.
