Azerbejdżan. Historia
 
Encyklopedia PWN
Azerbejdżan. Historia.
W X lub IX w. p.n.e. na skutek ekspansji Asyrii w rejonie jeziora Urmia powstało państwo Mana, jego stolicą było Izirtu, leżące w dorzeczu Dżagatu, w VII w. p.n.e. podbite przez Medów. W 550 p.n.e. weszło w skład państwa perskiego, a następnie od 334 p.n.e. — imperium Aleksandra III Wielkiego. W 330 p.n.e. wódz medyjski Atropat na południu Azerbejdżanu założył własne państwo, zwane w staroperskim Aderbadagan, po gr.ecku zaś Atropatena. Później Arabowie zaczęli używać nazwy Aderbajdżan lub Azerbajdżan. Na teren ten oddziaływały wpływy kultury hellenistycznej i perskiej. W I w. p.n.e. władcy Atropateny musieli uznać się za wasalów Armenii, następnie stała się prowincją Partii. W 224 n.e. została włączona w skład państwa Sasanidów. Za ich rządów w Atropatenie silne wpływy uzyskał manicheizm. Ziemie północnego Azerbejdżanu nazwano Albanią (Kaukaską). W wyniku arabskiej ekspansji Azerbejdżan w 1. połowie VIII w. został podporządkowany muzułmanom. Narzucany ludności Kaukazu islam był przyjmowany z niechęcią. W końcu VIII w. powstał antymuzułmański ruch churramitów, który doprowadził do powstania przeciwko Arabom 816–837 pod wodzą Babaka, zakończonego klęską. W 2. połowie IX w. po rozpadzie kalifatu władza w Azerbejdżanie przeszła w ręce lokalnych feudałów, którzy utworzyli liczne małe państewka.
W połowie IX w. osiadły w Azerbejdżanie znaczne grupy ludności turkojęzycznej. W 1072–92 cały kraj został podbity przez Malika Szaha, wodza Turków Seldżuków. W tym czasie doszło do dużych przemieszczeń ludności, rozpowszechnił się język Seldżuków, należący do grupy oguzyjskiej języków tureckich, z którego rozwinął się później język azerbejdżański. Najazd Seldżuków miał duże znaczenie dla dalszego rozprzestrzenienia się szyizmu. Mimo że wyznający sunnizm Seldżucy oficjalnie tępili szyizm, liczba zwolenników tego wyznania była coraz większa.
W 1220–35 przez Azerbejdżan najechali Mongołowie, którzy włączyli go 1260 do państwa Ilchanów. W 1386–1401 przez Azerbejdżan przeszła nowa fala najazdów Mongołów pod wodzą Timura. Najazdy te doprowadziły do zniszczenia północno-zachodniego Azerbejdżanu. W XV w. kraj znalazł się pod supremacją plemion turkmeńskich państwa Czarnego i Białego Barana. W XV–XVIII w. ścierały się w Azerbejdżanie wpływy tureckie i perskie, a od XVIII w. również rosyjskie. Większa część kraju wchodziła w tym czasie w skład Persji. Z Azerbejdżanu wywodziła się dynastia perska Safawidów, która 1502–1736 przywróciła dawną świetność Persji. W XVII w. niemal cały kraj wchodził w skład państwa Safawidów. Na przełomie XVII i XVIII w. dynastia Safawidów straciła na znaczeniu, co skłoniło Rosję i Turcję do podjęcia prób aneksji Azerbejdżanu. Po śmierci Nader Szaha (1746) prowincja w wyniku wojen domowych rozpadła się na szereg chanatów. W 1804–13 trwała wojna rosyjsko-perska, zakończona układem w Gulistanie, na mocy którego Rosja uzyskała prawo utrzymywania floty wojennej na Morzu Kaspijskim oraz anektowała znaczną część północnego Azerbejdżanu. Kończący następną wojnę 1826–28 układ pokojowy w Turkmenczaju wyraźnie potwierdzał przekazanie Rosji północnej części kraju, do której Persja nie wysuwała już pretensji. Kładło to kres dalszej ekspansji Rosji i pozostawiał cały południowy Azerbejdżan pod władzą szacha, kształtując utrzymujący się do dziś podział na 2 części, których granica biegła wzdłuż rzeki Araks. Rosyjskie rządy spowodowały powstanie ruchu narodowo-religijnego zwanego miurydyzmem. Szereg wystąpień zbrojnych przeciwko władzom rosyjskim, zakończyła kapitulacja powstańców pod wodzą Szamila 1859.
W 2. połowie XIX w. nastąpił w Azerbejdżanie gwałtowny rozwój przemysłu naftowego, któremu sprzyjała budowa kolejowej magistrali transkaukaskiej Baku–Batumi (1883) oraz pierwszego naftociągu Baku–Batumi (1897–1907). Baku stało się wówczas najszybciej rozwijającym się miastem w Imperium Rosyjskim. W czasie rewolucji 1905–07 rozbudzone nastroje nacjonalistyczne doprowadziły do krwawych starć między ludnością azerską a ormiańską. W 1917 w wyniku rewolucji lutowej, a zwłaszcza październikowej, rozpoczęła się w Azerbejdżanie walka o władzę. W XI 1917 rządy w Baku udało się objąć bolszewikom. Wykorzystując chaos wojny domowej w Rosji, antysowiecki Narodowy Kongres Azerbejdżanu proklamował V 1918 Demokratyczna Republikę Azerbejdżanu. Po interwencji brytyjskiej władzę VIII–IX 1918 sprawowała koalicja eserowców, mienszewików, Musawatu i ormiańskich dasznaków. W IX–XI 1918 kraj opanowali Turcy, następnie, dzięki pomocy brytyjskiej, rządy objął Musawat. W IV 1920 do Baku weszła Armia Czerwona, a bolszewicy proklamowali Azerbejdżańską SRR. (od XII 1922 w Zakaukaskiej Federacyjnej SRR, w składzie ZSRR) Spór terytorialny między z Armenią rozwiązano 1923, przyłączając Górski Karabach i Nachiczewan (gdzie dominowała ludność ormiańska) do Azerbejdżanu. Od VI 1918 na terenie irańskiego A. podejmowano próby utworzenia republiki socjalistycznej o nazwie Azastan (‘kraj wolności’), stłumione przez wojska irańskie. Alfabet arabski w latach 20. zastąpiono łacińskim, który 1939 zamieniono na grażdankę.
W czasie II wojny światowej Azerbejdżan stał się jednym z ważniejszych ośrodków zaopatrzeniowych dla Armii Czerwonej (ropa naftowa, broń). W związku ze znacznymi wpływami Niemiec w Iranie VIII 1941 wkroczyły do tego kraju wojska sowieckie i brytyjskie. Południowy Azerbejdżan znalazł się do 1946 pod kontrolą Armii Czerwonej i uzyskał od władz irańskich na krótko autonomię.
W 1988 w Górskim Karabachu doszło do wybuchu walk azersko-ormiańskich (1992 Ormianie utworzyli samodzielną Republikę Górskiego Karabachu). W 1989 powstał nacjonalistyczny Narodowy Front Azerbejdżanu z A. Elczibäjem na czele. Po krwawym stłumieniu przez wojska sowieckie I 1990 podjętej przez Front próby zdobycia władzy, autorytarne rządy objął A. Mutalibow. Nieudany zamach stanu w Moskwie VIII 1991 i postępujący rozpad ZSRR umożliwił proklamowanie 18 X przez A. niepodległości; III 1992 Mutalibow, obwiniany za utratę Górskiego Karabachu, podał się do dymisji. Po rocznych rządach Elczibäja, w warunkach niestabilnej sytuacji, władzę VI 1993 objął G. Ällijew, przywódca byłych komunistów (X 1993 i X 1998 wygrał wybory prezydenckie). W IV 2003 stanowisko premiera objął syn urzędującego prez. G. Älijewa — I. Älijew, który X 2003 zwyciężył w wyborach prezydenckich. Ogłoszenie wyników wywołało falę protestów opozycji (gwałtowne demonstracje uliczne w Baku) i obserwatorów międzynarodowych, oskarżających władze o sfałszowanie wyborów. Rosnąca pozycja gospodarcza Azerbejdżanu jako ważnego eksportera surowców energetycznych, zwłaszcza gazu ziemnego (2005 otwarcie gazociągu naftowego z baku do tureckiego portu Ceyhan) umożliwiła Älijewom wzmocnienie pozycji kraju w sporze o Górski Karabach. W 2008 A. podpisała z Armenią i Rosją deklarację o pokojowym rozwiązaniu kwestii Górskiego Karabachu.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia