Augustyn

fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Augustyn, Augustyn z Hippony, Augustyn Aureliusz, łac. Aurelius Augustinus, święty, ur. 13 XI 354, Tagasta, Numidia (ob. Suk Ahras, Algieria), zm. 28 VIII 430, Hippo Regius (Hippona, ob. Labda k. Annaby, Algieria),

najznamienitszy Ojciec Kościoła i jeden z czterech wielkich Doktorów Kościoła zachodniego, główny autorytet filozofii i teologii zachodniej do XIII wieku.

Urodził się 13 XI 354 w Tagaście w Numidii (ob. Suk Ahras, Algieria).

Był synem poganina, obywatela rzymskiego Patrycjusza i chrześcijanki Moniki (późniejszej świętej). Nie został ochrzczony jako dziecko, ale otrzymał chrześcijańskie wychowanie. Do trzydziestego roku życia nie stronił od uciech i zabaw. Przez wiele lat żył żył w nieformalnym związku z kobietą, która urodziła mu syna Adeodata. Studiował retorykę w Madaurze i Kartaginie, następnie był jej wykładowcą w Tagaście, Kartaginie, Rzymie i Mediolanie. Był kolejno zwolennikiem manicheizmu, sceptycyzmu i neoplatonizmu. Lektura pism Plotyna i Porfiriusza, a także Pisma Świętego (zwłaszcza listów świętego Pawła) oraz kazania bpa Ambrożego doprowadziły Augustyna do duchowego przełomu. Rozstał się wtedy z kobietą, z którą był związany, uznając ten związek za nielegalny. Porzucił także zawód retora. W Wielkanoc z 24 na 25 IV 387 przyjął wraz z synem chrzest z rąk bpa Ambrożego. Po śmierci matki powrócił do Tagasty, gdzie 391 przyjął święcenia prezbiteratu, a 396 — biskupie. Jako bp Hippony (od 397) przekształcił swój dom biskupi w rodzaj klasztoru, gdzie wraz z prezbiterami i diakonami prowadził życie wspólnotowe o charakterze apostolskim. Zwalczał w imię ortodoksji ówczesne herezje: manicheizm, arianizm, donatyzm, pryscylianizm, pelagianizm. Był wybitnym kaznodzieją, potrafiącym dostosować formę przekazu do różnych grup odbiorców. Wiele podróżował, biorąc udział w synodach Kościoła afrykańskiego. Prowadził obfitą korespondencję z wybitnymi osobistościami epoki (papieżami, cesarzami, teologami). Organizował życie zakonne, tworząc pierwszą na Zachodzie regułę zakonną, wzywającą do życia wspólnego, jedności i miłości braterskiej, zalecającą umiarkowany ascetyzm i nastawienie na działalność apostolską i charytatywną. Zmarł 28 VIII 430 podczas oblężenia Hippony (ob. Labda k. Annaby, Algieria) przez Wandalów.

Dzieła

Pozostawił liczne dzieła poruszające większość zagadnień filozoficznych i teologicznych istotnych dla ówczesnego Kościoła. Należą do nich pisma: filozoficznego (dialogi, m.in. O życiu szczęśliwym, Solilokwia, O nieśmiertelności duszy, O wolnej woli, O prawdziwej wierze, O muzyce 386–391, wydanie polskie w: Dialogi filozoficzne 1953–54); teologiczno-dogmatyczne (O Trójcy Świętej 399–420, wydanie polskie 1963); teologiczno-polemiczne przeciw herezjom (Przeciw Faustusowi 397–398, wydanie polskie 1991, Łaska a wolna wola 426, Przeznaczenie świętych 429, wydanie polskie w: Traktaty o łasce 1971); apologetyczne (O Państwie Bożym 413–426, wydanie polskie 1930–37, nowy przekład 1977); egzegetyczne (O nauce chrześcijańskiej 397–427, wydanie polskie 1989, Objaśnienia Psalmów, 392–416, wydanie polskie 1986, Komentarz słowny do Księgi Rodzaju 401–415, wydanie polskie w: Pisma egzegetyczne przeciw manichejczykom 1980, In Ioannis Evangelium Tractatus 413–418); katechetyczne (Początkowe nauczanie religii 400, wydanie polskie w: Pisma katechetyczne 1929); autobiograficzne (Wyznania 397–400, wydanie polskie 1844, nowy przekład 1978); monastyczne (Reguła 397–400, wydanie polskie w: Starożytne reguły zakonne 1980); ponad 500 mów (wydanie polskie w: Wybór mów 1973); około 270 listów (wydanie polskie 1991).

Bóg — centrum myśli filozoficznej

Podstawą metodologii filozofii i teologii Augustyna, które stanowią w jego myśli nierozdzielny system, jest przekonanie o konieczności ścisłej współpracy rozumu i wiary w celu uniknięcia skrajności fideizmu i racjonalizmu. Myśl filozoficzna Augustyna wyrosła z neoplatonizmu, zmodyfikowanego w istotnych punktach w duchu chrześcijańskim. Jej centrum stanowi Bóg jako byt sam z siebie, którego gł. atrybutami są wieczność i niezmienność. W stosunku do ludzi Bóg przez swoje słowo, będące żywą i wieczną myślą Ojca, jest światłością umysłów, a przez Ducha Świętego, który stanowi wzajemną miłość Ojca i Syna — szczęśliwością, dającą poznanie i umiłowanie absolutnej prawdy. Wbrew tezie greckiej filozofii o wieczności materii Augustyn twierdził, że świat został stworzony przez Boga z niczego (kreacjonizm), mocą wolnej decyzji jego najwyższej dobroci, na podobieństwo idei, czyli istniejących odwiecznie w jego Słowie wzorców wszystkich rzeczy i racji ich istnienia (egzemplaryzm). Był to akt jednorazowy, obejmujący zarówno byty powołane do istnienia od pierwszego momentu stworzenia, jak również „racje zarodkowe” (rationes seminales) bytów mających jeszcze zaistnieć w dalszych dziejach świata. Stworzenie łączyło się z zapoczątkowaniem czasu, wyznaczającego zmienność i przemijanie bytów. Każdy byt otrzymał właściwy sobie kształt, formę i miarę, co przyczyniło się do nadania całemu wszechświatowi porządku i piękna.

Poznanie prawdy

W antropologii Augustyna człowiek stanowi związek duszy i ciała. Za Platonem i Plotynem Augustyn uważał, że dusza posługuje się ciałem i ma nad nim zdecydowaną wyższość, przeciwstawiał się jednak ich skrajnemu dualizmowi, uznając ciało za bytowe dobro i integralną część człowieka. Dusza jest substancją niematerialną, nieśmiertelną, będącą samą w sobie życiem i stanowiącą przyczynę życia ciała. Ma ona świadomość, że żyje i myśli, poznaje więc siebie jako byt myślący (prototyp kartezjańskiego aksjomatu „myślę, więc jestem”). Poznanie intelektualne, którego przyczyną jest dusza sama dla siebie, stanowi, według Augustyna, jedyny prawdziwy sposób poznania prawdy. Dusza winna zagłębić się w sobie, tylko w niej bowiem może znajdować się to, co wieczne i niezmienne. Augustyn wypracował teorię boskiego oświecenia (illuminatio), które sprawia, że poznaje ona w sobie odzwierciedlenie myśli Boga, stanowiących pierwsze zasady poznania. Doskonałą formą poznania jest kontemplacja, będąca formą intelektualnego kontaktu z Bogiem, a równocześnie dowodu na jego istnienie. Bóg stanowi nie tylko źródło poznania, ale też, jako pełnia prawdy, jego ostateczny przedmiot, dlatego w dążeniu do Boga rozum winien być wspierany przez wiarę i wznosić się do niego przez miłość. Do prawdy nie prowadzi natomiast poznanie zmysłowe, które jest jedynie reakcją duszy na zmiany zachodzące w ciele pod wpływem bodźców zewnętrznych. Augustyn twierdził, że poznanie w zakresie etyki jest szczególnym przypadkiem Boskiej iluminacji. Zasady moralne są prawdami koniecznymi i wiecznymi, które dusza odnajduje w sobie. Zło polega na braku (privatio) dobra i pojawia się wówczas, gdy wolna wola (liberum arbitrium), skażona na skutek grzechu pierworodnego, nie poddaje się poznanym prawdom moralnym i odwraca się od Boga, najwyższego dobra, przewyższającego dobra stworzone. Konieczną pomocą dla dokonania przez wolną wolę właściwego wyboru jest udzielana przez Boga łaska (gratia). Dzięki niej człowiek wyzwala się z niewoli skłonności do czynienia zła i uzyskuje prawdziwą wolność (libertas), przejawiającą się w służbie Chrystusowi.

Miłość

Za naczelną cnotę, umożliwiającą realizację prawa moralnego, Augustyn uznał miłość (dilectio, caritas). Jej podstawowym przedmiotem jest Bóg — miłość i najwyższe dobro. Doskonała miłość do Boga sprawia, że każdy z aktów dokonanych pod jej wpływem jest nieomylnie dobry („kochaj i czyń, co chcesz”). Pochodząca od niej miłość do bliźniego polega na życzliwości obejmującej pomyślność doczesną i wieczną drugiej osoby. Uporządkowana miłość do świata polega na używaniu (uti) rzeczy stworzonych jako środków do życia, a nie napawaniu się (frui) nimi jako celem.

Koncepcja państwa

Filozofia społeczna Augustyna skupia się wokół koncepcji państwa, rozumianego w duchu Cycerona jako wspólnota istot rozumnych powiązanych miłością do wspólnego dobra. Celem państwa jest zachowanie porządku i pokoju za pomocą sprawiedliwości dbającej o słuszny podział dóbr. Państwo i Kościół to wspólnoty autonomiczne pod względem natury, celów i sposobów działania, ale współpracujące ze sobą dla dobra ludzi. Państwo ma obowiązek zapewnić porządek społeczny i możliwość działania wspólnotom religijnym, a te są zobowiązane do kształtowania etyki życia społecznego. Jest to teoria tzw. augustynizmu politycznego, sugerującego wyższość władzy kościelnej nad świecką.

Pismo Święte

Według Augustyna duszą teologii jest Pismo Święte rozumiane zgodnie z tradycją Kościoła, przy wykorzystaniu wszystkich dziedzin nauki jako narzędzi do jego intepretacji, a jedynym autorytetem w sprawach wiary — osoba Jezusa Chrystusa. Do badań teologicznych należy podchodzić z pokorą, głębokim poczuciem misterium Boga oraz miłością, która jest celem Pisma Świętego, teologii i życia Kościoła. Wyjaśniając dogmat trynitarny, Augustyn podkreślał jedność Boskiej istoty i pełną równość trzech Osób Trójcy. Różnią się one od siebie jedynie pochodzeniem: Syn pochodzi od Ojca jak inteligencja z rozumu, a Duch — jak wola z inteligencji. Augustyn porównał to pochodzenie do relacji zachodzącej między miłującym (Ojciec), miłowanym (Syn) i miłością łączącą ich obydwu (Duch). Odwołał się również do tłumaczenia psychol.: w duszy ludzkiej obrazem Trójcy są triady nie naruszające podmiotowej jedności osoby, np.: myśl–poznanie–miłość lub pamięć–rozum–wola. Podkreślał jedność osoby (unus Christus) i dwoistość natur (totus Deus et totus homo) w Chrystusie, wyprzedzając klas. orzeczenie soboru chalcedońskiego (451). W toku polemiki z ówczesnymi herezjami Augustyn przyczynił się do wyjaśnienia istotnych zagadnień z zakresu soteriologii i eklezjologii. Wbrew twierdzeniom zwolenników pelagianizmu uważał, że zbawcze dzieło Chrystusa ma charakter konieczny (nikt nie może zbawić się sam bez pomocy Chrystusa), obiektywny (Chrystus daje nie tylko dobry przykład do naśladowania, ale udziela także skutecznego oczyszczenia z grzechów i pojednania z Bogiem) i uniwersalny (wszyscy bez wyjątku zostali odkupieni). Grzech pierworodny nie polega na naśladowaniu złego przykładu Adama, jak głosili pelagianie, ale jest przekazywany każdemu w chwili poczęcia wraz z naturą ludzką, która na skutek grzechu pierwszego człowieka znalazła się w stanie upadku, ma osłabioną wolną wolę i podlega pożądliwości. Augustyn podkreślał, że do nawrócenia, wytrwania w dobrym i zbawienia konieczna jest łaska. Nie niweczy ona wolnej woli, ale wspomaga ją skutecznie w walce przeciwko złu. Zbawienie przyniesione przez Chrystusa jest darmowym darem Boga dla wszystkich ludzi, nie wszyscy jednak się zbawią (pogląd o predestynacji wybranych do zbawienia — niezaaprobowany przez Kościół). Augustyn zaznaczał jednak, że jest to tajemnica Boga, który nigdy nie działa niesprawiedliwie i o ile może niektórych zbawić bez ich zasług, o tyle nie może potępić nikogo niewinnego.

Państwo–Kościół

W sporze z donatyzmem Augustyn rozwinął pojęcie Kościoła jako zbudowanej na fundamencie apostołów wspólnoty wiary i miłości, w której na ziemi obok świętych znajdują się grzesznicy i która swoje wypełnienie znajdzie w wieczności. Jest to również wspólnota sakramentów, które są skutecznymi środkami uświęcenia, ponieważ ich ważność nie zależy od świętości ziemskich szafarzy, jak sądzili donatyści, lecz od Chrystusa, który jest rzeczywistym szafarzem. Augustyn podkreślał jedność Kościoła i prymat bpa Rzymu (Roma locuta, causa finita) [‘Rzym powiedział, sprawa zakończona’]. Augustyn stworzył system teologii historii, ujmując dzieje świata w ramy walki toczącej się między społecznością Bożą (civitas Dei; wiara i dobro; miłość do Boga aż do wzgardzenia sobą) a ziemską (civitas terrena, niewiara i zło, miłość do siebie aż do wzgardzenia Bogiem). Na ziemi przenikają się one wzajemnie, a ich ostateczne oddzielenie dokona się u kresu czasów. Z doktryną teologiczną wiąże się u Augustyna ściśle myśl ascetyczno-mistyczna skoncentrowana wokół idei zjednoczenia człowieka z Bogiem. Doskonałą postacią życia chrześcijańskiego jest, według Augustyna, miłość będąca darem Boga, który sam jest miłością. Człowiek staje się jej uczestnikiem przez modlitwę, pokorę (pycha jest źródłem wszystkich grzechów, ponieważ człowiek pyszny przypisuje sobie każdy dar Boga) i ascezę, polegającą na naśladowaniu Chrystusa. Szczytem rozwoju miłości w życiu duchowym człowieka jest kontemplacja tajemnic Boga w jego dziełach, a przede wszystkim w głębi duszy, która nosi w sobie podobieństwo do Boga. Swoją pełnię kontemplacja osiągnie w niebie, gdzie udziałem błogosławionych będzie oglądanie Boga w jego istocie.

Wpływ na potomnych

Poglądy Augustyna wywarły istotny wpływ na rozwój filozofii i teologii, przyczyniając się do powstania prądu umysłowego, zwanego augustynizmem, charakteryzującego się dualizmem antropologicznym, woluntaryzmem i iluminizmem. Do filozofii Augustyna nawiązywali w średniowieczu m.in.: Anzelm z Canterbury, Bonawentura, Hugo ze świętego Wiktora, a w czasach nowożytnych: R. Descartes, B. Pascal, H. Newman, H. Bergson, M. Scheler, M. Blondel. Przedstawicielami augustynizmu teologicznego byli m.in.: Eriugena, Jan Szkot Duns, J. Eckhart, Mikołaj z Kuzy, a współcześnie K. Rahner i H. de Lubac. Myśl Augustyna stała się również inspiracją dla teologów heterodoksyjnych: do jego nauki o łasce i koncepcji predestynacji nawiązywali reformatorzy protestanckich M. Luter i J. Kalwin oraz janseniści.

Wydania dzieł

Podstawowe wydania dzieł Augustyna: J.P. Migne Patrologia Latina, t. 32–47, Paris 1845–49 (wszystkie), t. 12, 25, 28, 33, 34, 36, 40–44, 51–53, 57, 60, 63, 74, 77, 80, 84, 85, 89, 90, Wien 1887–1992 (większość, wydanie krytyczne).

W sztukach plastycznych

Augustyn w sztukach plastycznych jest przedstawiany jako biskup, rzadziej jako zakonnik w habicie augustiańskim, w scenach indywidualnych (S. Botticelli, fresk Święty Augustyn — kościół Ognisanti we Florencji), bądź z 3 pozostałymi Ojcami Kościoła (M. Pacher Ołtarz Ojców Kościoła) lub z matką (A. Scheffer Święty Augustyn i święta Monika); najczęściej przedstawiane epizody z jego życia: pożegnanie z matką, nawrócenie, chrzest, Augustyn medytujący o Trójcy Świętej, Augustyn zostaje biskupem Hippony; atrybuty: anioł, dziecko, serce z 3 płomieniami, księga, pióro.

Patron augustianów, kanoników regularnych, magdalenek, Kartaginy, drukarzy, wydawców, teologów. Jego relikwie znajdują się w kościele San Pietro in Ciel d’Oro w Pawii. Święto: 28 VIII.

Mariusz Szram

Augustyn, O Państwie Bożym, miniatura z francuskiego rękopisu, XV w. — Biblioteka Sainte-Genêviéve, Paryż

Św. Augustyn spisujący O Państwie Bożym (wyżej widok Rzymu), miniatura Noccolo Polano z 1459 w Aurelii Augustini de civitate Dei liber — Bibliothèque Sainte-Geneviève, Paryż

Signorelli Luca, Ołtarz św. Augustyna, 1498 — Gemäldegalerie, Berlin