Atatürk Mustafa Kemal
 
Encyklopedia PWN
Atatürk Mustafa Kemal Wymowa, do 1934 Mustafa Kemal Paşa, ur. 12 III 1881, Saloniki, zm. 10 XI 1938, Ankara,
turecki generał i mąż stanu.
Kalendarium
Urodził się 12 III 1881 w Salonikach. Kształcił się w wojskowej szkole i liceum w Salonikach, a następnie w Szkole Nauk Wojskowych i Akademii Sztabu Generalnego w Stambule, którą ukończył 1905; w czasie nauki w Stambule związał się z konspiracyjnym ruchem młodoturków dążących do obalenia sułtana Abdülhamida II. W 1908 przyłączył się do wywołanej przez nich rewolucji, m.in. uczestnicząc w tłumieniu powstania fundamentalistów islamskich w Stambule (IV 1909).
Oficer frontowy
Po napaści Włoch na Trypolitanię (1911) walczył na pustyni libijskiej, a w czasie I wojny bałkańskiej 1912–13 (prowadzonej przez Turcję z koalicją Bułgarii, Czarnogóry, Grecji i Serbii) przygotowywał obronę półwyspu Gallipoli. W X 1913 został attaché wojskowym w Sofii. Po przyłączeniu się X 1914 Turcji do I wojny światowej wrócił do kraju; ponownie skierowany na półwysep Gallipoli zasłużył się w trakcie odpierania desantu oddziałów ententy (IV–VIII 1915) i został mianowany pułkownikiem; od I 1916 do X 1917 walczył na froncie kaukaskim (IV 1916 awansował na generała); od VIII 1918 bił się z wojskami brytyjskimi w Palestynie i Syrii.
Na czele ruchu narodowego
30 X 1918 rząd podpisał zawieszenie broni z ententą, którego warunki budziły na tyle silny sprzeciw społeczeństwa, że przywódcy młodoturków uciekli do Berlina. Mustafa Kemal wysłany V 1919 przez sułtana Mehmeda VI (wnuka Abdülhamida II) do Anatolii postanowił stanąć na czele ruchu narodowego przeciwstawiającego się naruszaniu suwerenności i integralności terytorialnej Turcji; VI 1919 ogłosił Deklarację niepodległości, w której wypowiedział posłuszeństwo rządowi w Stambule, IV 1920 zaś zwołał do Ankary Wielkie Zgromadzenie Narodowe, a samozwańczy parlament mianował go szefem rządu. Ofensywa grecka w Anatolii (VII 1920; wojna grecko-turecka) i podpisanie przez rząd sułtański niekorzystnego traktatu pokojowego z ententą w Sevres (VIII 1920) przysporzyło Mustafie Kemalowi nowych zwolenników. Oddziały narodowe (zaopatrywane w broń przez ZSRR) pobiły Greków IX 1921 pod Sakaryą, a VII 1922 rozpoczęły kontrofensywę i we wrześniu odbiły Smyrnę. Zwycięstwo nad interwentami greckimi skłoniło ententę do rokowań z Mustafą Kemalem w sprawie rozejmu (podpisanego 11 X 1922) i renegocjacji traktatu pokojowego z Sevres (nowy korzystniejszy dla Turcji układ został podpisany w Lozannie 24 VII 1924).
Reformator państwa
Rosnący autorytet i popularność pozwoliły Mustafie Kemalowi na przystąpienie do reformowania państwa; XI 1922 przedłożył Wielkiemu Zgromadzeniu Narodowemu propozycję odebrania sułtanowi władzy świeckiej i pozostawienie mu jedynie religijnego zwierzchnictwa nad muzułmanami, która została przyjęta przez aklamację; kilka dni później Mehmed VI opuścił Stambuł, a deputowani uchwalili jego detronizację i wybrali nowego zwierzchnika religijnego (kalifa). Kolejnym posunięciem Mustafy Kemala było przeprowadzenie wyborów parlamentarnych (VI 1923); nowo wybranemu Wielkiemu Zgromadzeniu Narodowemu 29 X 1923 przedstawił projekt ustanowienia w Turcji republiki; po kilkugodzinnej debacie deputowani poparli wniosek i wybrali go na prezydenta. Zdobywszy władzę polityczną, Mustafa Kemal przystąpił do dalszych reform, które miały przekształcić Turcję w państwo świeckie; podporządkowany mu parlament uchwalił zniesienie urzędu kalifa (III 1924), nieco później urzędu wielkiego muftiego oraz zastąpienie szariatu przez cywilny (wzorowany na szwajcarskim) kodeks prawny (II 1926); jako rewolucyjne można określić także zastąpienie pisma arabskiego przez alfabet łaciński (1928). Zmiany te spotkały się z oporem części społeczeństwa, zwalczanym przez Mustafę Kemala z całą bezwzględnością, jak choćby stłumienie powstania Kurdów (1925–29). W dziedzinie gospodarki opowiadał się za umiarkowanym etatyzmem, który miał sprzyjać rozwojowi przemysłu; w polityce zagranicznej był wierny dobrym relacjom z ZSRR i Niemcami, a także z bałkańską ententą. W XI 1934 parlament nadał Mustafie Kemalowi nazwisko Atatürk (ojciec Turków). Poważniejsze kłopoty ze zdrowiem (po części spowodowane nadużywaniem alkoholu) pojawiły się u Atatürka 1936; pogorszenie stanu zdrowia pogłębiło się na początku 1938, od lipca przebywał w pałacu sułtańskim w Stambule, gdzie 10 XI 1938 zmarł. Ciało przewieziono do Ankary i 1944 złożono w monumentalnym mauzoleum.
Niekwestionowaną zasługą Atatürka jest modernizacja Turcji, choć dokonana w sposób autorytarny, i przybliżenie jej do Europy.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Ankara, cytadela (Turcja) fot. M. Witkowska/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Ankara, Mauzoleum Atatürka — zmiana warty (Turcja) fot. M. Witkowska/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia