Arabowie

Arabowie,

grupa ludów semickich uznających język arabski za rodzimy, niestanowiących jednolitej grupy etnicznej.

Historycznie ukształtowana na skutek zmieszania się koczowniczych plemion arabskich z Półwyspu Arabskiego z ludnością podbitych przez nie w VII w. terytoriów i zarabizowaną w wyniku wielowiekowego oddziaływania religii najeźdźców — islamu i ich języka; większość Arabów muzułmanów to sunnici, Arabowie szyici skupiają się w Jemenie, Iraku, Syrii i Libanie; Arabowie chrześcijanie (głównie obrządku wschodniego) mieszkają w Libanie, Syrii, Jordanii i Egipcie. Za kraje arabskie uznaje się następujące państwa (utworzyły one Ligę Państw Arabskich): leżące na Półwyspie Arabskim (Arabia Saudyjska, Kuwejt, Bahrajn, Katar, Zjednoczone Emiraty Arabskie, Oman, Jemen), następnie Irak, Syrię, Liban, Jordanię, Egipt i Sudan oraz państwa Maghrebu (Libia, Tunezja, Algieria, Maroko, Mauretania); do Ligi Państw Arabskich należą również Somalia, Dżibuti, Komory i Autonomia Palestyńska reprezentowana przez OWP, za kraj arabski jest uważana Sahara Zachodnia; większe skupiska ludności arabskiej znajdują się w Izraelu, w wielu krajach Afryki, a w XX w. emigranci arabscy osiedlają się w Ameryce Północnej i Południowej oraz krajach Europy Zachodniej. Współcześnie liczbę Arabów na świecie szacuje się na ok. 450 mln (2005).

Arabowie z pustynnych obszarów Półwyspu Arabskiego, Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej przez setki lat prowadzili głównie tradycyjny (oparty na ustroju plemiennym), koczowniczy lub półkoczowniczy tryb życia (arabscy koczownicy są zwani beduinami); w oazach powstawały osiedla, których mieszkańcy zajmowali się rolnictwem, rzemiosłem i handlem; od VII w. rozwijały się miasta. W latach 80. XX w. koczownicy stanowili 1–2% ludności arabskiej Bliskiego Wschodu oraz Afryki Północnej i liczba ich stale maleje (sprzyja temu rozwój przemysłu naftowego, który zapewnia pracę, mieszkania i wodę). Gwałtowny wzrost zamożności arabskich państw naftowych w 2. połowie XX w. przyczynił się do wprowadzenia najnowszych zdobyczy cywilizacji, nowoczesnej technologii i wpłynął na podniesienie materialnego poziomu życia społeczeństw, które zachowały w znacznym stopniu tradycyjną strukturę i system wartości wyrosły z islamu.

Historia.

Arabowie do VII w. zamieszkiwali głównie tereny Półwyspu Arabskiego; historycznie plemiona arabskie przed islamem dzieliły się na północne i południowe (podział ten jest znany tylko w wersji mitologicznej), różniące się między sobą językiem i kulturą materialną. Arabowie południowi zamieszkiwali południowo-zachodnią Arabię (zwaną w starożytności Arabią Felix), gdzie stworzyli bogatą cywilizację (znaną tylko z wykopalisk archeologicznych), opartą na wysoko rozwiniętym rolnictwie (znakomity system nawadniający z tamą w Marib koło Sany); od ok. XV w. p.n.e. powstawały tam państwa (Main, Saba, Kataban, Himjar), które eksportowały nad Morze Śródziemne pachnidła, korzenie i złoto oraz kontrolowały szlak handlowy z Indii do Mezopotamii i Egiptu; cywilizacja Arabów południowych upadła w VI w. Od IX w. p.n.e. pojawiają się wzmianki asyryjskie i babilońskie o kraju Aribi w północnej Arabii; powstały tam państewka: Nabatejczyków (IV w. p.n.e.–II w. n.e., ze stolicą Petra) i Palmyra (II w. p.n.e.–III w. n.e.) podbite przez Rzym; Bizancjum i perscy Sasanidzi kontrolowali państewka Lachmidów (III–początek VII w.) i Ghassanidów (V–połowa VII w.). W VI w. ważną rolę odgrywało miasto Mekka, leżące na skrzyżowaniu szlaków handlowych, także jako miejsce ogólnoarabskiego kultu Czarnego Kamienia; tutaj urodził się Mahomet (ok. 570–632), prorok islamu i twórca państwa muzułmańskiego — kalifatu; nowa religia zjednoczyła Arabów, zastępując więzy krwi więzią religijną. Po umocnieniu się islamu na Półwyspie Arabskim, za panowania (632–661) tzw. kalifów prawowiernych (Abu Bakr, Umar, Usman, Ali), rozpoczął się okres wielkich podbojów arabskich. Kalifat Alego zakończył się podziałem wyznawców islamu na 2 odłamy: sunnitów i szyitów. Władzę przejęła dynastia Umajjadów (661–750) ze stolicą w Damaszku; rozszerzyła ona posiadłości kalifatu na wschodzie do granic Chin, Morza Aralskiego i Indii, na zachodzie podbiła Maghreb i Półwysep Iberyjski. Reformy Umajjadów (monetarne, podatkowe, armii, systemu pocztowego oraz ustanowienie języka arabskiego urzędowym) usprawniły i umocniły imperium, w którym Arabowie odgrywali główną rolę polityczną i religijną, i przyczyniły się do rozwoju gospodarczego i kulturalnego kalifatu. W 750–1258 władzę sprawowała dynastia Abbasydów ze stolicą w Bagdadzie; za jej panowania skończyła się polityczna dominacja Arabów, ich miejsce zajęli głównie Persowie i Turcy. Abbasydzi nie odnieśli większych sukcesów politycznych, imperium zaczęło się rozpadać, jednak nastąpił wtedy wspaniały rozwój kultury islamu (rządy Haruna ar-Raszida, Al-Mamuna), która przejęła, zachowała i rozwinęła dziedzictwo cywilizacji podbitych narodów. Arabowie wnieśli wkład w rozwój wszystkich nauk, a język arabski stał się elementem integrującym. Zarazem od X w. władza kalifów była tylko formalna. W połowie X w. faktycznie rządzili wezyrowie z perskiej dynastii Bujjidów, a od połowy XI w. tureckiego rodu Seldżuków. Abbasydzi od IX w. tracili kontrolę nad całością państwa, którego kolejne prowincje usamodzielniały się pod rządami lokalnych dynastii; 1258 najazd mongolskich wojsk Hulagu położył kres państwu Abbasydów. Arabowie panowali jeszcze na Półwyspie Iberyjskim (do końca XV w.), gdzie kalifat Umajjadów rozpadł się na wiele skłóconych państewek, kolejno zdobywanych przez chrześcijańską rekonkwistę. W XVI w. turecka dynastia Osmanów opanowała ziemie dawnego imperium Arabów (z wyjątkiem Maroka). W XIX i XX w. ziemie zamieszkane przez Arabów, którzy w imperium osmańskim nie odgrywali żadnej roli politycznej, stopniowo opanowywały państwa europejskie (głównie Wielka Brytania i Francja). Po rozpadzie imperium osmańskiego Rada Najwyższa Ligi Narodów przyznała (1920) Francji mandat nad Syrią i Libanem, Wielkiej Brytanii nad Irakiem i Palestyną. Na Półwyspie Arabskim powstało nowe arabskie państwo, stworzone przez Ibn Sauda — Arabia Saudyjska.

W 2. połowie XIX w. w Syrii i Libanie wśród Arabów chrześcijan zrodził się ruch arabskiego odrodzenia kulturalnego (nahda); wpłynął na powstanie arabskiej myśli politycznej (narodziła się wtedy idea panarabizmu) i dążenia Arabów do usamodzielnienia się i odzyskania niepodległości; nie ustały one po I wojnie światowej, gdy tereny zamieszkane przez Arabów zostały podzielone między mocarstwa europejskie; wskutek stałej politycznej, a nawet zbrojnej walki państwa arabskie stopniowo uzyskiwały niepodległość. Ucieleśnieniem idei panarabizmu stała się utworzona 1945 Liga Państw Arabskich. Kraje arabskie podejmowały próby zjednoczenia się (1958–61 — Zjednoczona Republika Arabska, 1971 deklaracja o Federacji Republik Arabskich tworzonych przez Egipt, Syrię i Libię; 1972 unia Egiptu i Libii, 1974 Arabska Republika Muzułmańska Libii i Tunezji), jednak żadna z nich nie powiodła się, przetrwały jedynie Zjednoczone Emiraty Arabskie; proces podziału Arabów według przynależności państwowej utrwala się. Powstanie państwa Izrael (1948), a wraz z nim długotrwałego izraelsko-arabskiego konfliktu oraz problemu Palestyńczyków (Arabów palestyńskich) podtrzymywały ideę jedności interesów świata arabskiego, pomimo coraz większych rozbieżności i napięć między poszczególnymi krajami. Zagarnięcie Kuwejtu przez Irak (1990) tę jedność zerwało (większość krajów arabskich wystąpiła przeciwko Irakowi i poparła wojskową interwencję aliantów, która zmusiła Irak do wycofania się z Kuwejtu 1991). W latach 80. i 90. w świecie arabskim nastąpił rozwój fundamentalizmu muzułmańskiego jako reakcji na zwiększające się wpływy Zachodu oraz klęskę dotychczas panujących w tym regionie ideologii nacjonalizmu i socjalizmu arabskiego. Nurty fundamentalistyczne ze szczególną ostrością ujawniły się w krajach najbardziej zsekularyzowanych i „zeuropeizowanych” — elementem stymulującym było także zwycięstwo rewolucji muzułmańskiej w Iranie (1979). W Algierii konflikt pomiędzy sekularystami a fundamentalistami przybrał charakter krwawej wojny domowej, w Egipcie, Maroku i Jordanii fundamentaliści są dopuszczani do wyborów parlamentarnych; punktem zapalnym był Irak objęty po wojnie nad Zatoką Perską embargiem prowadzącym do gospodarczego, politycznego i społecznego upadku kraju; trwają próby rozwiązania konfliktu palestyńskiego — od 1993 tworzy się Autonomia Palestyńska, są podpisywane kolejne palestyńsko-izraelskie porozumienia pokojowe (Oslo 1993, Kair 1994, Wye Plantation 1998), ale proces pokojowy na Bliskim Wschodzie stale jest przerywany.

Wydarzenia końca lat 80. i początku lat 90. na Bliskim Wschodzie oraz przemiany w układzie sił w Europie (upadek komunizmu) wpłynęły istotnie na polityczną autoidentyfikację świata arabskiego. Do końca lat 80. układ polityczny regionu był kształtowany poprzez konflikt Wschód–Zachód i związany z tym konflikt systemów oraz wewnętrzną rywalizację między systemem monarchicznym a republikańskim. Wyraźnie osłabły wpływy wielkiego centrum politycznego, jakim, głównie ze względów ekonomicznych i religijnych (Mekka i Medyna), była Arabia Saudyjska. Jednocześnie zaczęły zyskiwać na znaczeniu marginalnie do tej pory traktowane państwa arabskie, jak Jordania czy Maroko, które podkreślają swoją całkowitą suwerenność, tworząc podstawy do politycznej polaryzacji, co jednak nie oznacza utraty wspólnej świadomości kulturalnej, która w największym stopniu określa współczesną sytuację świata arabskiego. Ze względu na znaczną koncentrację broni konwencjonalnej, biologicznej i chemicznej region ten jednak stanowi ciągle zarzewie kolejnych konfliktów.

Po atakach terrorystycznych na Nowy Jork i Waszyngton (11 IX 2001) nastąpiły istotne zmiany w postrzeganiu świata arabskiego i jego roli w polityce światowej; nastąpiło też przewartościowanie obecności mniejszości arabskiej i muzułmańskiej w państwach zachodniej Europy i w USA. Udział Saudyjczyków w ruchu terroryzmu muzułmańskiego (Usama Ibn Ladin i in.) sprawił, że przede wszystkim USA zaczęły poszukiwać nowych sojuszników w regionie, co jednak okazało się bardzo trudne ze względu na sytuację polityczną i rosnącą popularność ruchów fundamentalistycznych. Amerykański atak na Irak 2003 wprowadził zmiany w układzie sił, eliminując bagdadzki reżim i osłabiając w ten sposób siłę państw o charakterze sekularystycznym. Również w Iraku nastąpił wzrost nastrojów fundamentalistycznych, zarówno wśród szyitów, jak i sunnitów. Z drugiej strony w 2011–13 w wielu państwach arabskich (m.in. w Tunezji, Libii, Egipcie i Syrii) miały wiejsce wystąpienia ludności domagającej się demokratyzacji ustrojowej, określane mianem Arabskiej Wiosny.

Bibliografia

Ph. HITTI Dzieje Arabów, Warszawa 1969;

J. i D. SOURDEL Cywilizacja islamu, Warszawa 1980;

D. MADEYSKA Historia świata arabskiego. Okres osmański 1516–1920, Warszawa 1988;

J. HAUZIŃSKI Burzliwe dzieje kalifatu bagdadzkiego, Warszawa–Kraków 1993;

A. HOURANI Historia Arabów, Gdańsk 1995;

Geschichte der Araber, Bd. 1–7, Berlin 1971–83;

Geschichte der Arabischen Welt, red. W. Haarmann, München 1994.

Sahara (Afryka), największa pustynia na Ziemi — suk w południowym Maroku

Egipt, kobiety arabskie

Żywot Proroka, miniatura przedstawiająca Mahometa, Abu Bakra i Alego jadących do Mekki, XVI w.