Ameryka. Archeologia

Ameryka. Archeologia.

Amerykę zasiedlili przybysze ze wschodniej Azji; przemawia za tym przynależność jej pierwotnych mieszkańców do żółtej odmiany człowieka. Przypuszcza się, że to „odkrycie” Ameryki nastąpiło 50–40 tys. lat temu, dzięki połączeniu się Azji z Ameryką Północną na obszarze obecnej Cieśn. Beringa w warunkach plejstoceńskiego klimatu zimnego. Tą drogą przeniknęły na Alaskę i dalej do obu Ameryk stada górnoplejstoceńskiej fauny eurazjat. (mamuty, konie), a za nimi gromady myśliwych. Inną możliwą drogą była przybrzeżna żegluga na tratwach niesionych prądem Kuro Siwo od wysp Japonii po Aleuty i Kalifornię. Najstarsze stanowiska archeol. datowane na ok. 30 tys. lat temu znajdują się w zachodniej częściach obu Ameryk (Tlapacoya i Caulapan w Meksyku, jaskinie Pikimachay w Peru). Od XII tysiącl. p.n.e. wzrasta liczba stanowisk archeol.; łączy się je w stadium rozwojowe zw. stadium paleoindiańskim. Są to miejsca polowań na duże zwierzęta stadne — mamuty, bizony, bobry olbrzymie (Folsom w stanie Nowy Meksyk) — i obozowiska myśliwych (Lindenmeier w stanie Kolorado). Głównym sprzętem myśliwskim był wtedy oszczep z krzemiennym liściowatym grotem, starannie powierzchniowo retuszowanym i (podobny, lecz mniejszy) grot strzały do łuku. W różnych lokalnych odmianach znajduje się je od Alaski po Ziemię Ognistą. Przed 10 tys. lat rozpoczęła się stopniowa zmiana plejstoceńskich warunków klim. na zbliżone do współczesnych. Wyżyny śródgórskie między Kordylierami a G. Skalistymi ulegały osuszeniu, powstawały półpustynie z wysychającymi jeziorami. Od lądolodu zostały uwolnione Alaska i Kanada. Przystosowanie się gromad ludzkich zamieszkujących ogromne obszary obu Ameryk do zmieniających się warunków klim. i środowiska składają się na gł. czynniki rozwoju kultury tej części świata. Drastyczne były zmiany wynikające z posuchy ogarniającej Wyż. Meksykańską i sąsiadujące z nią od zachodu tereny. W wyniku tych zmian zniknęły duże ssaki, a łupem myśliwych stały się króliki, skunksy, kojoty, płazy i gady. Braki pożywienia uzupełniano zbieraniem owoców, liści i bulw dziko rosnących roślin. Doprowadziło to z czasem do zakładania sezonowych ogródków przy obozowiskach (często jaskiniowych), w których podczas pory deszczowej uprawiano groch i fasolę, dynię oraz dziką kukurydzę (do ok. 5 tys. lat p.n.e.). Jest to tzw. stadium archaiczne kultur meksykańskich. Około 4 tys. lat temu wyodrębniono na tym obszarze plenną odmianę kukurydzy, której nasiona stały się podstawowym składnikiem pożywienia; w tym też czasie rolnictwo stało się gł. formą gospodarki. Ten sposób gospodarowania przenikał na nizinne obszary Meksyku aż do nizin Gwatemali. W IV tysiącl. p.n.e. nad Zat. Meksykańską wynaleziono sposób wytwarzania naczyń glinianych; 2 tys. lat później te sprzęty rozpowszechniły się w Ameryce Środkowej oraz docierały na północ i południe. Podobny proces rozwojowy zachodził w Andach Peruwiańskich po wybrzeże Oceanu Spokojnego, co przyniosło w efekcie uformowanie się drugiego centrum roln., tym razem na obszarze Ameryki Południowej. W II i I tysiącl. p.n.e. w obu centrach rozwoju rolnictwa zachodziły przemiany wynikające z wprowadzenia irygacji. Prace te wymagały współpracy sąsiadujących grup rolników, jej organizacji i wzajemnego zaopatrzenia przez wymianę. Prowadziło to do formowania się ośr. adm.-kultowych — zalążków miast i protopaństw. W tym procesie przemian ok. 3500 lat temu doszło do uformowania się na nizinnych obszarach Ameryki Środkowej kultury olmeckiej, znanej z dużych centrów miejskich (z ogromnymi świątyniami) w San Lorenzo i La Venta. Korzystając z dorobku tej kultury powstały 2 cywilizacje Ameryki Środkowej: Majów na Jukatanie (IV w. p.n.e.–IX w. n.e.) i Teotihuacán w Dolinie Meksyku (II–VIII w. n.e.). Miejsce tej drugiej zajęło na kilka stuleci państwo Tolteków, które rozpadło się w XII w.; jego wpływ na poklas. cywilizację Majów jest wyraźny. Upadek dużych ośr. miejskich (i państw.) w XII w. spowodował liczne migracje i walki w Ameryce Środkowej, z których zwycięsko wyszły tzw. ludy Mexica — później zw. Aztekami. Zbudowane przez nich imperium ze stol. Tenochtitlán (pogrzebana pod obecnym m. Meksyk) zostało zniszczone przez H. Cortesa. W drugim centrum wczesnoroln. na obszarze Peru osiadły tryb życia został zapoczątkowany ok. 3750 lat temu. Rolnictwo zaczęło się wówczas przemieszczać wzdłuż dolin rzecznych w Andy Peruwiańskie, ze względu na wynalezienie sposobów irygacji pól, uprawy ziemniaka i kukurydzy oraz oswojenie lamy i alpaki. W związku z tymi przemianami uformowały się duże centra organizacyjne (miejsca publiczne i kultowe) o charakterze miejskim, ze swoistą kulturą, od miejscowości Chavín de Huántar zw. kulturą Chavín. Korzystając z jej dorobku (do I w. p.n.e.), rozwinęły się późniejsze kultury Moche i Nazca, przekształcające się w królestwa Huari i Tiahuanaco pod koniec VI w. n.e. Około 1000 r. powstało imperium Chimú; ze stolicą w Chan-Chan w północnym Peru. Tradycję imperialną przejęło niewielkie królestwo z południowego Peru z ośr. w Cuzco, znane od 2. poł. XV w. jako imperium Inków, w pocz. XVI w. rozciągające się od Kolumbii po Chile i Argentynę, zniszczone przez Hiszpanów w XVI w. Te cywilizacje amer. doprowadziły do perfekcji obróbkę twardych skał — bazaltu, obsydianu, jadeitu, nefrytu, kamieni szlachetnych — zastosowały je w architekturze, robiły również użytek z miedzi, srebra i złota; rozwinęły dalekosiężny handel, gdy jeszcze nie znano zwierząt pociągowych i wozów. Obserwacje słońca i planet prowadzone ze świątyń i piramid, począwszy od kultury olmeckiej, dały początek kalendarzom, swoistej mitologii i religii uzewnętrznionej w rzeźbie i plastyce oraz w piśmie. Lokalne rękodzieło tkackie na tych obszarach rozwija się w dalszym ciągu, korzystając z pradziejowej tradycji. Pewne wpływy z tych centrów cywilizacyjnych przeniknęły na pozostałe obszary obu Ameryk, wszędzie tam, gdzie warunki naturalne umożliwiały uprawianie roślin. Jednak na ogromnych obszarach półpustynnych, stepowych, subarktycznych i arktycznych, w strefie lasów umiarkowanych i dżungli równikowej kontynentu, stare formy życia oparte na gospodarce myśliwskiej, rybackiej lub zbierackiej utrzymały się aż do podboju Ameryki przez państwa eur., a na niektórych obszarach przetrwały do czasów współczesnych. Jakkolwiek forma gospodarki stosowana przez te ludy była pierwotna, to jej praktykowanie opierało się na ciągle udoskonalanym aparacie instrumentalnym i instytucjonalnym, budzącym podziw i wzbogacającym kulturę ogólnoludzką. Rozwój ten został gwałtownie przerwany przez kolonizację europejską. W poł. XX w. objęto badaniami archeol. pozostałości materialne tej kolonizacji — stare faktorie handl., forty, obozy wojsk. oraz pola bitew.