Aleksander III Wielki

fot. W. Jerke/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Aleksander III Wielki, zw. Macedońskim, gr. Aléxandros, ur. VII 356 p.n.e., Pella, zm. 10 VI 323 p.n.e., Babilon,

król Macedonii od 336 p.n.e.

Urodził się VII 356 p.n.e., Pella. Był synem Filipa II i Olimpias. Jako następca tronu był wychowywany przez Arystotelesa (od 342 p.n.e.). W 340 sprawował regencję pod nieobecność ojca; 338 odznaczył się w bitwie pod Cheroneą; rozwód Filipa II z Olimpias (337) poróżnił go z ojcem, ale wkrótce doszło do pojednania; po śmierci Filipa (336), w którą zdaniem niektórych miała być zaangażowana Olimpias, a być może i on sam, Aleksander Wielki wyeliminował wszystkich konkurentów i został królem Macedonii oraz hegemonem Związku Korynckiego.

Wojny i podboje króla

W 335 zniszczył Teby, które zbuntowały się na wieść o jego wyprawie nad Dunaj; V 334 przeprawił się przez Hellespont na czele ponad 40-tysięcznej armii i nad Granikiem rozgromił połączone armie lokalnych satrapów perskich, co otworzyło mu drogę do podboju całej Azji Mniejszej. W XI 333 pod Issos w Cylicji pokonał główne siły perskie, dowodzone przez króla perskiego Dariusza III Kodomanusa, który ratował się ucieczką z pola bitwy; rezygnując z natychmiastowego pościgu, Aleksander zdecydował się na zabezpieczenie tyłów przed długim marszem na Wschód; posuwając się na południe, zdobył Tyr (po sześciomiesięcznym oblężeniu), Gazę, a następnie wkroczył do Egiptu; tu spędził rok, w trakcie którego założył Aleksandrię i odbył pielgrzymkę do świątyni Zeusa-Ammona w oazie Siwa. Z Egiptu wyruszył do Mezopotamii, gdzie spotkał się po raz drugi z Dariuszem III Kodomanusem i 1 X 331 zadał mu ostateczną klęskę pod Gaugamelą (w niektórych źródłach pod Arbelą). Ścigając Dariusza III Kodomanusa, zajął kolejno Babilon, Suzę i Persepolis; to ostatnie miasto rozkazał spalić podczas pijatyki. Kiedy Dariusz III Kodomanus został zamordowany przez baktryjskiego satrapę — Bessosa, Aleksander Wielki stał się niekwestionowanym panem imperium Achemenidów; bunt Bessosa, który sam ogłosił się królem królów (pod imieniem Artakserkses), został łatwo stłumiony, a jego sprawca zgładzony (329). Równocześnie Aleksander szybkim marszem zajął satrapie na wschodzie obejmujące tereny obecnego Iranu i Afganistanu (Partia, Aria, Drangiana, Arachozja, Baktria). Bunt, który wybuchł w Sogdianie (w obecnym Uzbekistanie), został stłumiony po dwóch latach metodycznej akcji pacyfikacyjnej (329–327); następnie Aleksander Wielki skierował się do Indii, podporządkowując sobie tereny w dorzeczu Indusu. Pokonał najpotężniejszego lokalnego władcę, Porosa, i założył miasta Nikaję i Bukefalę.

Nieudane wyprawy, śmierć

Planował dalszy marsz w kierunku Gangesu, ale deszcze monsunowe i ogólne wyczerpanie doprowadziły do buntu armii, która odmówiła marszu. Aleksander Wielki został zmuszony do zarządzenia odwrotu; wzdłuż Indusu armia dotarła do Oceanu Indyjskiego, skąd jej część wyprawił drogą morską pod komendą Nearchosa, a z resztą udał się lądem wzdłuż wybrzeża. W III 324 przybył do Suzy; niemal natychmiast zarządził zgromadzenie wojska w Babilonie na lato następnego roku w celu rozpoczęcia wyprawy na Arabię; wg niektórych autorów planował także wyprawę na Kartaginę i Italię. Żadnego z tych planów nie zdążył jednak zrealizować, zmarł 10 VI 323 p.n.e. w Babilonie po dziesięciodniowej chorobie. Jako pogrobowiec przyszedł na świat jego jedyny legalny potomek, syn Aleksander, z irańskiej księżniczki Roksany, którą Aleksander Wielki pojął za żonę 328–327.

Legenda Aleksandra

Imperium stworzone przez Aleksandra Wielkiego rozpadło się wkrótce na skutek rywalizacji jego generałów (diadochowie); mimo to jego podboje stanowiły przełom w dziejach wschodniego Śródziemnomorza i Bliskiego Wschodu, otwierając epokę hellenistyczną, w której obszar ten został zdominowany przez cywilizację grecką (hellenizm). Aleksander Wielki był bez wątpienia jednym z największych wodzów w dziejach; cechował go także talent administracyjny (zakładanie kolonii, reforma monetarna) i zmysł polityczny, który ułatwił mu rządzenie wielonarodowym imperium. Aleksander Wielki fascynował potomnych; starali się go naśladować wielcy wodzowie i politycy (Pyrrus, August); powstała ogromna liczba dzieł historycznych o jego życiu i wyprawie na Wschód, z których zachowały się do dzisiaj jedynie pisma Plutarcha, Arriana i Kurcjusza Rufusa. Biografia młodego bohatera, który wzorował się na homerowym Achillesie i któremu jeszcze za życia zaczęto oddawać boską cześć, wkrótce obrosła w materiał anegdotyczny, jak np. opowieść o węźle gordyjskim czy o spotkaniu z filozofem Diogenesem z Synopy.

W epoce hellenistycznej zaczęły powstawać fantastyczno-baśniowe opowieści o życiu Aleksandra Wielkiego (tzw. aleksandreidy). Najsłynniejsze dzieło tego gatunku, Romans o Aleksandrze (III w.), zostało w X w. przełożone na łacinę i stało się podstawą wyobrażeń średniowiecznych o Aleksandrze Wielkim (polska wersja Historia o żywocie i znamienitych sprawach Aleksandra Wielkiego 1550); fantastyczne opowieści były na tyle nośne, że Aleksander Wielki, pod imieniem Iskander ar-Rumi, pojawił się nawet w Koranie.

Bitwa pod Issos, fragment mozaiki, w centrum Aleksander III Wielki, Dom Fauna w Pompejach, poł. II w. p.n.e.

Verrocchio Andrea del, Aleksander Wielki, ok. 1480 — National Gallery of Art., Waszyngton

Altdorfer Albrecht, Bitwa pod Issos, 1529 — Monachium, Alte Pinakothek, Bayerische Staatsgemäldesammlungen