Ajschylos

fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Ajschylos, Eschyl, gr. Aíschylos, ur. 525 p.n.e., Eleusis k. Aten, zm. 456 p.n.e., Gela na Sycylii,

jeden z trzech wielkich tragediopisarzy greckich, uznany za twórcę tragedii klasycznej.

Urodził się 525 p.n.e. w Eleusis koło Aten. Pochodził z rodziny arystokratycznej. Uczestniczył w wojnach perskich (500–449), także w bitwach pod Maratonem (490) oraz Salaminą (480); po raz pierwszy wystąpił w agonie tragicznym 499, pierwsze zwycięstwo odniósł 484; 471–469 odbył podróż na Sycylię, przebywał na dworze tyrana Syrakuz Hierona I, gdzie wystawił tragedię Etnejki napisaną dla uczczenia nowo założonego miasta Etny, wznowił także Persów (w Syrakuzach). Napisał 90 dramatów (70 tragedii, 20 dramatów satyrowych), z czego są znane tytuły 79 sztuk; w całości zachowało się 7 tragedii i ok. 400 fragmentów (do których w ostatnich latach dochodzą nowe z odkryć papirusowych); po 458 wybrał się w drugą podróż na Sycylię, gdzie 456 p.n.e. zmarł w Geli. Ajschylos dał początek rodzinie tragediopisarzy (miał 2 synów, z których starszy, Euforion, wystawiał w teatrze sztuki ojca).

Od Persów do Orestei

Tematy swej twórczości czerpał głównie z eposu Homera i cyklu epicznego, jedynym wyjątkiem jest sztuka historyczna o wydarzeniach współczesnych — Persowie; najdawniejsza z zachowanych tragedii, wystawiona 472, opowiada o klęsce Persów pod Salaminą, przy czym akcja toczy się na dworze perskim, a więc wydarzenia są „oglądane” oczyma pokonanych; klęskę na Kserksesa I ściąga hybris (pycha, buta, właściwie: przekroczenie przez ludzi granic, które wytyczają bóstwa); sztuka jest też świadectwem historycznym, przynosi bowiem opis bitwy nakreślony piórem jej uczestnika, poety.

W 467 Ajschylos wystawił tetralogię tebańską: Láios, Oidípous, Siedmiu przeciw Tebom oraz dramat satyrowy Sphígx; zachowała się tragedia trzecia, opowiadająca o śmiertelnym, bratobójczym pojedynku synów Edypa — Eteoklesa i Polinika; nagromadzenie win rodu ściąga na jego przedstawicieli ducha zguby, Alastora.

Prawdopodobnie 463 Ajschylos wystawił tetralogię o Danaidach: Błagalnice, Aigýptioi, Danaídes oraz dramat satyrowy Amymṓnē; zachowała się tylko pierwsza sztuka, przedstawiająca chór 50 córek Danaosa, które chronią się u władcy Argos, Pelasgosa, przed pościgiem swych kuzynów Ajgyptiadów, mających je poślubić; konflikt w tej tragedii sprowadza się do alternatywy: czy Pelasgos (a właściwie Argos — Ajschylos przenosi w czasy mityczne instytucje demokratyczne własnej epoki) ma narazić kraj na wojnę, czy złamać święte prawo ochrony błagalników; sztuka ta do niedawna uchodziła za najstarszą z zachowanych ze względu na archaiczną formę (przewaga chóru).

W 458 Ajschylos wystawił jedyną zachowaną w całości trylogię tragiczną, Oresteję (dzieje Orestesa): Agamemnona, Ofiarnice (choefory, czyli składające płynną ofiarę), Eumenidy; tytuł całości dobrze odpowiada treści trylogii, choć Orestes pojawia się tylko w dwu ostatnich sztukach; w pierwszej powracający spod Troi Agamemnon zostaje zamordowany przez własną żonę Klitajmestrę i jej kochanka Egista, w drugiej powraca Orestes i z rozkazu boga, Apollina delfickiego, w pomście za krew ojca zabija matkę, co z kolei ściąga nań pościg bogiń zemsty, erynii, w trzeciej prześladowany przez nie bohater szuka schronienia w Delfach, po czym staje przed sądem areopagu w Atenach; prawo polis, miasta-państwa, triumfuje nad obyczajem rodowej zemsty, Orestes zostaje uniewinniony, a erynie są od tej pory czczone w Atenach jako eumenidy (boginie życzliwe).

Zaczyn prometeizmu

Autorstwo siódmej, zachowanej pod imieniem Ajschylosa tragedii — Prometeusz skowany — bywa kwestionowane ze względu na jej odmienność od pozostałej twórczości (idee, język, styl), choć istnieją świadectwa, iż taki dramat występował wśród dzieł poety i poprzedzał inną tragedię, Prometeusza wyzwolonego (wszystkie razem tworzyły wielką opowieść o walce starych i nowych bóstw, o ustaleniu porządku świata); tytan objawiał się jako nauczyciel ludzi, twórca cywilizacji, buntujący się przeciw tyranii Zeusa; ta właśnie tragedia po wiekach, niezgodnie zresztą z intencjami Ajschylosa, zaważyła najsilniej na rozwoju myśli o postępie, była zaczynem prometeizmu.

Tematyka tragedii

Na podstawie twórczości zaginionej, a zachowanej we fragmentach, można sobie wyrobić pewne pojęcie o 7 tetralogiach (przede wszystkim o Lykourgeía); pośród znalezisk papirusowych najważniejsze są fragmenty z Myrmidónes i dramatu satyrowego Diktyoulkoí [‘ciągnący sieci’].

Głównym tematem twórczości Ajschylosa jest cierpienie, zawinione przez ludzi, zsyłane przez bogów, przy czym kara nie dotyka tylko jednostki, lecz spada na ród i społeczeństwo; Ajschylos jest wyraźnie zwolennikiem nowej demokratycznej polis i jej urządzeń, stara się pogodzić tradycyjną moralność z ograniczającymi ramami demokratycznego ustroju; wierzy w przeznaczenie kierujące losami bogów i ludzi, przestrzega przed hybris, żąda umiaru w postępowaniu jednostki odpowiedzialnej za swe czyny.

Wielki starożytny innowator

Ajschylos jest właściwym twórcą tak dramatu, jak i teatru europejskiego, wielkim innowatorem, którego można porównać chyba tylko z W. Szekspirem; od widowiska z wciąż jeszcze przeważającymi pieśniami chóru i dialogami tegoż chóru z aktorem przeszedł w swej twórczości do spektaklu bardziej „aktorskiego”, on też miał wprowadzić drugiego aktora (obaj odgrywali po kilka ról, co było możliwe dzięki zastosowaniu w dramacie masek); akcja sztuk składających się na trylogie przebiegała wolno i majestatycznie, Ajschylos słynął z wielkich scen „milczących”, ale tworzył też sytuacje gwałtowne i pełne napięcia (słynny pościg erynii za Orestesem miał wywołać na widowni panikę); dbał o widowiskowość, monumentalne sceny zbiorowe, wspaniałe stroje aktorów i chóru, używał teatralnej machinerii (mēchanḗ unosząca postaci w powietrzu, ekkýklēma — „wytaczalnia”, na której wysuwano z budynku scenicznego zwłoki postaci), stosował efekty dźwiękowe i wizualne imitujące grzmoty i błyskawice. Akcję sztuk Ajschylosa charakteryzuje wzrost napięcia w obrębie trylogii jako jednej całości, powolne przygotowywanie widzów na oczekiwane rozwiązanie; sytuacja jest ważniejsza niż osoby, postaci sztuk są ledwie zarysowane, bardziej rozbudowanym indywidualnym charakterem jest może tylko Klitajmestra w Orestei; ogromne znaczenie ma chór, aktor zbiorowy, twórca nastroju, głosiciel prawd, które poeta chce przekazać widzom; styl i język sztuk jest podniosły, archaizowany, „homerycki”, ale Ajschylos nieraz też posługiwał się śmiałymi innowacjami (metafory, neologizmy); w układach pieśni chóru uderza wielkie bogactwo metryczne.

Poeta zdobył uznanie zarówno u współczesnych, jak i u potomnych; pod jego bezpośrednim wpływem pozostawali Sofokles i Eurypides, na dramaturgów nowożytnych oddziałał przez tragedie Seneki Młodszego; szczególne zainteresowanie budził w XVIII w., a następnie w okresie romantyzmu (G. Byron, P.B. Shelley, J. Keats), kiedy pod wpływem Prometeusza skowanego upowszechniło się pojęcie prometeizmu (obce samemu Ajschylosowi), przejęte również przez A. Mickiewicza, J. Słowackiego, C. Norwida i S. Wyspiańskiego. Pierwsze polski przekład tragedii Ajschylosa 1873 (Z. Węclewski), późniejsze m.in. J. Kasprowicza (1931) i S. Srebrnego (1954).

Prometeusz stwarzający człowieka, rycina