Afryki Czarnej teatr.
 
Encyklopedia PWN
Afryki Czarnej teatr.
W dziejach teatru afryk., zarówno w repertuarze, jak i jego teatr. realizacji przejawiały się różnorodne tendencje. Współczesny teatr dram. i muz. zachował wiele cech bogatej tradycji dramatu rytualnego, z którego się wywodzi. Rytuały rel. i magiczne wyrastały z przekonania, że człowiek może wpływać na rozwój wydarzeń, dzięki ich uprzedniemu odegraniu; stąd w dawnej obrzędowości afryk. występuje niezwykła obfitość widowisk o cechach teatralnych. Szczególną okazję do organizowania takich przedstawień stwarzały święta plemienne lub rodowe, trwające przez kilka dni; obejmowały one m.in. widowiska zw. maskaradami, wyróżniające się bogactwem różnorodnych środków wyrazu (taneczna animacja postaci w maskach, teatr lalek, taniec na szczudłach, krótkie scenki dram., akty magiczne, pokazy zręczności i siły, pantomima, żonglerka, wspólne tańce); obrzędy te i widowiska ulegały stopniowym przekształceniom; z czasem ich funkcja magiczna została zastąpiona walorami dydaktycznymi, poznawczymi, estetycznymi i ludycznymi. Teatr afryk., stworzony przez tradycyjne kultury tego kontynentu, można określić jako teatr totalny — łączący w harmonijną całość wszystkie, zwłaszcza niewerbalne, środki ekspresji; obce mu są ograniczenia czasowe i przestrzenne; cechuje go płynna forma, spontaniczność i siła oddziaływania, ścisły kontakt między wykonawcami a widzami; ma on mało cech wspólnych z eur. iluzjonistycznym teatrem słowa, prezentowanym na scenie pudełkowej, który cechuje wyraźne oddzielenie aktorów od widzów. Formowanie się afryk. teatrów nar. to skomplikowany wewnętrznie proces, będący wynikiem współcz. przemian w życiu kult. wielu krajów afryk.; jego zasadniczym elementem jest nar. charakter prezentowanych treści i form, które nawiązują do rugowanej przez kolonizatorów tradycji. Bujny rozwój życia teatr. na tym kontynencie najsilniej zaznacza się w krajach Afryki Zachodniej i Afryki Wschodniej; obejmuje on zarówno ang., jak i fr. obszar językowy.
Afryka Zachodnia. Teatr w pojęciu eur. nie ma żadnych tradycji na Czarnym Lądzie; pojawił się w Afryce Zachodniej w latach 20. XX w. w postaci adaptacji zachodnioeur. form i tematów dramatu oraz sposobu jego scenicznej prezentacji. Jednak źródłem inspiracji dla teatru afryk. jest jego tradycja dram., zwłaszcza liczne festiwale rytualne, które, mimo odrębności nar. czy plemiennych, mają wiele cech wspólnych. Właśnie dzięki nim dokonało się rozprzestrzenienie teatru w Afryce. Centralną postacią festiwalu bywa tancerz w masce uosabiający boga; gra jego ma symbol., określone rytuałem znaczenie; każdy uczestnik festiwalu to jednocześnie widz i aktor. Symptomem świeckiego teatru jest prezentacja komedii (w postaci krótkich spektakli, przedstawiających niefortunne, pełne obscenicznego humoru sytuacje z codziennego życia wsi). Na całym obszarze Afryki Zachodniej komedie te mają różne nazwy; najbardziej znane to tzw. koteba ludu Mandingo. Ekspansja teatru eur. rozpoczęła się w Afryce Zachodniej na pocz. XX w.; zaznaczyła się ona przede wszystkim próbą stłumienia wielowiekowej tradycji; u schyłku XIX w. liczne misje chrześc. podjęły krucjatę przeciwko ceremoniom plemiennym, festiwalom, zakazały także swym wiernym oglądania komedii obfitujących w elementy obsceniczne. Większość przedstawień organizowały szkoły misyjne, prezentujące udramatyzowane wersje fragmentów Pisma Świętego; choć były one zręcznym narzędziem propagandy misyjnej, uznać je można za początki ruchu teatr., który rozwinął się w latach 30.
Rodzimy teatr zachodnioafryk. narodził się w École Normale W. Ponty’ego w Senegalu — jedynej szkole wyższej fr. Afryki Zachodniej; organizowała ona od 1933 corocznie festiwal teatr., na którym prezentowano spektakle autorstwa studentów szkoły; spektakle te przedstawiały mity, zwyczaje lud., wydarzenia hist. i społ. związane z obecnością kolonizatorów. U schyłku lat 30. ruch wyzwoleńczy wyznaczył teatrowi istotną rolę w kultywowaniu tradycji oraz kształtowaniu postaw patriotycznych. „Afrykanizacja” teatru w latach 40. wprowadziła na scenę charakterystyczne elementy ceremonii plemiennych i atmosferę afryk. festiwali. Kierunek ten zapoczątkowali zachodnioafryk. studenci uczelni paryskich; 1947 Senegalczyk M.S. Senghor zał. grupę teatr., która osiągnęła światowy sukces pod kierunkiem Gwinejczyka K. Fodeby. Fodeba utworzył następnie zespół Théâtre Africain, złożony z gwinejskich tancerzy; w jego repertuarze znalazły się sztuki autorów z kręgu szkoły Ponty’ego oraz prezentacje samego Fodeby (epickie formy ujęte w układy choreograficzne, dopełnione śpiewem, przesycone folklorem, nierzadko osadzone w realiach społ.). Działalność tego zespołu stworzyła podstawy do dalszego rozwoju sztuki teatr. w wielu krajach Afryki Zachodniej, szczególnie w Senegalu, Mali, Kamerunie i Wybrzeżu Kości Słoniowej; jednak francuskojęzyczny teatr Afryki Zachodniej nie zaoferował nowych rozwiązań, ograniczając się do, nie zawsze autentycznej, prezentacji rodzimego folkloru oraz imitacji, często miernych, klas. sztuk francuskich. Na wzorcach ang. i w języku ang. rozwinął się teatr w Ghanie i Nigerii; stał się uznaną i popularną rozrywką. Pierwszy teatr w Ghanie powstał 1918, następne w latach 20. i 30.; ich repertuar stanowiły przeważnie krótkie scenki humorystyczne z akompaniamentem muz.; porównywane do eur. commedia dell’arte i wodewilu, były odpowiednikami popularnych koteba; wystawiane w rodzimych językach, prezentowały improwizowane przez aktorów teksty satyr., portretujące zarówno rdzennych mieszkańców Ghany, jak i białych kolonizatorów. Ważną pozycję w repertuarze ghańskiego teatru zajmują sztuki A.A. Aidoo i E. Sutherland, przedstawiające konflikty rasowe i kulturowe oraz niszczący wpływ współcz. życia na trad. wartości. Popularnością cieszą się także sztuki J. de Grafta. Rozwój twórczości teatr. w Nigerii określiły uwarunkowania etniczne oraz bogactwo folkloru i tradycji; odpowiedni klimat dla rozwoju twórczości teatr. występuje wśród Jorubów, najważniejszej grupy etnicznej w tym kraju; w ich tradycji nie istnieje pojęcie konwencjonalnego teatru (zarówno w zakresie repertuaru, jak i jego organizacji); najbliższa mu jest działalność korporacji mających częściowo charakter tajnych bractw kultowych, częściowo dobrowolnych zrzeszeń rel. (Egungun, Oro, Gelede). Kulminację społ.-polit. rozwoju współcz. teatru Jorubów stanowi opera lud., łącząca pieśni z improwizowanym dialogiem. Siłą motoryczną jej rozwoju u schyłku XIX w. były separatystyczne, protest. Kościoły afryk., tworzone przez elity afryk., a powstałe w wyniku odsunięcia się od kośc. kręgów eur. i amerykańskich. Jorubańska opera lud. rozwijała się w latach 20. i 30. w nowo powstałych Kościołach afryk.; przedstawienia przypowieści bibl. i moralitetów, organizowane przez kongregacje tych Kościołów, przygotowywały grunt dla rozwoju świeckiego repertuaru — satyr społ.-polit. wystawianych przez stałe zespoły, prowadzące działalność objazdową; założyciele tych zespołów byli jednocześnie autorami sztuk i aktorami. Dopiero 1945 powstał, pod patronatem jednego z afryk. Kościołów, pierwszy zawodowy teatr Nigerii — Ogunde Concert Party, zał. przez H. Ogunde (nazwą nawiązywał do ghańskich koncertów w XIX w. — programów prezentujących pieśni, duety, pokazy magiczne). W 1947 powstał teatr wędrowny K. Ogunmoli; teksty jego oper sięgały do tematów biblijnych i przypowieści ludowych. Sukcesy odniósł także Duro Ladipo Nationel Theatre; jego twórca wprowadził do repertuaru tematy z historii królestwa Jorubów. Na dzisiejszy kształt teatru nigeryjskiego mają wpływ twórcy angielskojęzycznej literatury afryk.: J.P. Clark, W. Soyinka oraz O. Rotimi.
Afryka Wschodnia. Rozwój teatru wschodnioafryk., choć nie tak silny jak w Afryce Zachodniej, zaznaczył się wyraźnie w połowie lat 60. XX w. na uniwersytetach w Kenii, Ugandzie i Tanzanii. Powstało wtedy wiele wędrownych zespołów teatr., prezentujących repertuar zgodny z potrzebami intelektualnymi nowo wyzwolonych narodów. Ambitny repertuar teatrów dram. tworzy niezbyt liczne grono pisarzy o ustalonej renomie. W Kenii uznanie zdobyli: J. Ngugi, B. Imbugi, K. Watene — nawiązujący w swych utworach do afryk. tradycji plemiennych oraz nowej obyczajowości i pokoleniowego odrodzenia nar.; znaczny wpływ na rozwój rodzimego życia kult. wywiera działalność stałego, zawodowego teatru Donovan Maule Theatre w Nairobi. Szczególny wpływ na kształtowanie oblicza teatru w Ugandzie wywiera R. Serumaga i J. Ruganda, w Tanzanii — E. Hussein, piszący w rodzimym języku kisuahili. We współcz. teatrze afryk. ścierają się 2 zasadnicze poglądy dotyczące jego społ. funkcji: idea apolit. teatru nar., której wyrazem ma być nieco nierzeczywista harmonia klas i warstw społ., oraz idea zaangażowanego teatru politycznego. Uniwersytety afryk. aktywnie współuczestniczą w rozwoju życia teatr.; na Uniwersytecie Ibadańskim (Nigeria) powstał 1961 zawodowy zespół aktorski Travelling Theatre, a 1962 Wydział Sztuki Teatralnej; silnymi ośrodkami życia teatr. są także uniwersytety w Ife, Zarii i Kano (Nigeria), w Legon (Ghana), Makerere (Uganda), Dar es Salaam (Tanzania). Z uniwersytetami są związani wszyscy wybitni twórcy teatru afryk.: Soyinka, Rotimi, Sutherland, de Graft, Clark, Serumaga, Ruganda i in. Pod hasłem odrodzenia dawnej kultury afryk. odbywają się liczne festiwale, m.in. Festiwal Sztuki Murz. w Dakarze (od 1966), Panafryk. Festiwal Kultury w Algierze (od 1969), Festiwal Murz. i Afryk. Sztuki i Kultury w Lagos (od 1977). O sile oddziaływania teatru afryk. w Europie i Ameryce Północnej, zwłaszcza w Stanach Zjedn., świadczą eksperymenty teatr. o charakterze rytualnym, prezentowane przez P. Brooka, R. Wilsona, J. Chaikina.
Bożenna Chylińska
Bibliografia
M. BANHAM, T. WAKE Współczesny teatr czarnej Afryki, Warszawa 1980;
B. TRAORÉ The Black African Theatre and its Social Functions, Ibadan 1972;
S. KENNEDY In Search of African Theatre, New York 1973;
A. GRAHAM White The Drama of Black Africa, London 1974;
E.D. JONES Drama in Africa, London 1978.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia