Afryka. Muzyka
 
Encyklopedia PWN
Afryka. Muzyka.
Na kontynencie afrykańskim współistniało od starożytności i średniowiecza wiele odrębnych kultur muzycznych: egipskich, arabskich, etiopska, koptyjska i inne. Afryka dzieli się, zwłaszcza z punktu widzenia antropologiczno-etnograficznego, na obszar północno-wschodni, zdominowany przez kulturę chamicką, silnie zarabizowany, oraz resztę kontynentu, zamieszkaną głównie przez plemiona murzyńskie, autochtoniczne i autonomiczne kulturowo. Murzyńska muzyka Afryki wykazuje dużą różnorodność i różny stopień rozwoju; jest przeznaczona na ogół do zbiorowego wykonania, przejawia silny związek z życiem grupy społecznej, spełnia często funkcję magiczną (np. wywoływanie deszczu, uzdrawianie), połączona z tańcem prowadzi niekiedy do zbiorowej ekstazy; w przeciwieństwie do muzycznych kultur europejskich i azjatyckich odznacza się brakiem notacji muzycznej i udokumentowanych systemów teoretycznych; charakteryzuje się natomiast bogatym instrumentarium, wykorzystującym szeroko naturalne materiały (tykwy, orzechy kokosowe, muszle, kamienie, kawałki drewna, zwłaszcza bambusowego, zwierzęce kości, rogi itp.). Najliczniej są reprezentowane idiofony, przede wszystkim przez drewniane bębny szczelinowe (tam-tamy), służące również do przekazywania informacji na dużą odległość, bębny pocierane, dzwony, ksylofony różnych rozmiarów, niekiedy bardzo duże (obsługiwane przez kilku wykonawców), i różnych typów (np. ponad 50 tylko na południu Afryki), zaopatrzone często w rezonatory z tykwy lub wypalonej gliny, oraz przez popularną zanzę (zw. też mbira, kalimba, ndandi, nżari itp.), instrument o skrzynkowym rezonatorze i metalowych lub trzcinowych języczkach zarywanych kciukami. Liczne są membranofony: rozmaite typy kotłów i bębnów, z 1 lub 2 membranami, cylindryczne, klepsydrowe, bębny wodne (napełnione wodą drewniane, często bambusowe, naczynie obciągnięte baranią skórą), archaiczne bębny bez rezonatorów (skóra rozpięta na palikach wbitych w ziemi). Występują także instrumenty dęte (trąby z kłów słoniowych, rogi, flety bambusowe, fletnie Pana, rozmaite piszczałki) i strunowe (harfa, lira i najstarszy przedstawiciel tej grupy — łuk muzyczny). Melodyka muzyki afrykańskiej jest na ogół uboga, podporządkowana rytmice i organizacji harmonicznej; melodie wokalne, zazwyczaj o kierunku opadającym, rozwijane krótkimi, lapidarnymi, powtarzanymi frazami, oparte najczęściej na pentatonice lub tylko na jej wycinku, wykorzystujące niekiedy rozłożone trójdźwięki, różnią się np. od azjatyckich melodii pentatonicznych węższym ambitusem, brakiem modulacji i bardziej samodzielnych struktur. Zasadą rozwoju jest powtarzanie, niekiedy z pewnymi modyfikacjami, oraz dialog solisty i chóru (śpiew responsorialny). Cechą powszechną muzyki Afryki jest wielogłosowość, zwłaszcza w postaciach prostszych, jak ostinato, burdon, śpiew w równoległych interwałach tercji, kwarty, kwinty, oktawy, bardzo rzadko sekundy. Ubóstwo melodyki jest rekompensowane rozwiniętą rytmiką, obfitującą w różnorodne kombinacje podziału, nawarstwień i zestawień wartości rytmicznych. Rytmika, zwana linearną lub tematyczną, operuje wyrazistymi strukturami rytmicznymi (na wzór tematów melodycznych w muzyce europejskiej), pojawiającymi się i powtarzanymi w różnych głosach. Kultury muzyczne poszczególnych plemion afrykańskich różnią się osiągniętym stopniem rozwoju. Najbardziej pierwotną kulturę muzyczną reprezentują wymierające już dziś plemiona południowoafrykańskie, zwłaszcza Buszmeni, Pigmeje (dorzecze Konga) i Hotentoci (południowo-zachodnia Afryka). W skład ich instrumentarium wchodzą instrumenty o prostej konstrukcji (jednostrunne łuki muzyczne Buszmenów, flety wydające jeden dźwięk i pocierane bębny Hotentotów), ale też odznaczające się różnorodnością odmian, zwłaszcza idiofonów (bębny drewniane, grzechotki, muszelki, zanza) i membranofonów. Znacznie bardziej rozwiniętą kulturę muzyczną mają narody sudańskie i ludy Bantu, zamieszkujące Afrykę Środkową. W związku z występującym tam rozwarstwieniem społecznym (żywe tradycje państwowe i dynastyczne) zaznacza się wyraźna granica między muzyką ludową (powszechną) a profesjonalną, przeznaczoną dla panujących; występuje też zjawisko importu muzyków (np. Batwa są muzykami u Watussi).
Przeobrażenia społeczno-polityczne, które objęły Afrykę, zwłaszcza po II wojnie światowej, odbiły się także na jej kulturze muzycznej; zaznaczyły się wpływy muzyki europejskiej; przyjęto europejskie instrumenty (np. gitarę), częściowo system dur-moll (głównie w muzyce popularnej); liczbę instytucji muzycznych, istniejących na północy (np. działające od lat 20. konserwatorium w Kairze), powiększyły tworzone na wzór europejski instytucje w głębi kontynentu (m.in. konserwatorium w Nairobi). Naturalne w sztuce afrykańskiej zjawisko synkretyzmu spowodowało, że współczesna muzyka Afryki występuje też często w powiązaniu z innymi sztukami, a zwłaszcza z tańcem i działaniami teatralnymi; jednym z przykładów połączenia muzyki z teatrem jest wystawiana w Nowym Jorku sztuka Kikunkor (1934) A. Dafara, kompozytora z Sierra Leone, który uczestniczył w spektaklu także jako śpiewak i tancerz. Często są spotykane folklorystyczne zespoły taneczno-muzyczne (Senegal, Gwinea, Mali), organizowane od lat 30. (1961 powstał w Senegalu zespół Baletu Narodowego, który występami w Europie zyskał duży rozgłos). Do współczesnych profesjonalnych kompozytorów afrykańskich należą: w Ghanie — E. Amy, J.H. Kwabena-Nketia, F. Gbieko, Dż. Boatieng; w Nigerii — A. Bankolie, autor kantaty Joruba i suity fortepianowej Nigeria, S. Akrobot, A. Juba, W. Eczezon; w Etiopii — K.I. Niegussie, A.M. Bieggo-Sou; w Ugandzie — Dż. Kiagambidwa; w Tanzanii — S. Mbungi.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia