Afryka. Historia. Epoka panowania kolonialnego

Afryka. Historia. Epoka panowania kolonialnego.

Od poł. XV w. rozpoczęła się era eur. ekspansji w Afryce, którą zapoczątkowali Portugalczycy. W XVI w. zajęli oni wybrzeża królestwa Kongo oraz wybrzeża Afryki Wschodniej z punktami oparcia na terenie od obecnego Mozambiku aż do obecnej Etiopii, a następnie utworzyli kolonie w Angoli i Mozambiku. Na pocz. XVII w. Anglicy podjęli penetrację Złotego Wybrzeża (ob. Ghana), a Francuzi osiedlili się u ujścia rz. Senegal. W 1652 hol. Zjednoczona Kompania Wschodnioind. zał. w Afryce Południowej kolonię Kapsztad. Już w pocz. XVI w. zaczęto wywożenie afryk. niewolników do Ameryki Południowej (później także Północnej) i basenu M. Karaibskiego. Handel niewolnikami był jednym z gł. magnesów przyciągających Europejczyków do Afryki. Według szacunkowych obliczeń kosztował on Afrykę ok. 100 mln istnień ludzkich, powodując dalekosiężne skutki dla afryk. gospodarki, trwające do czasów współczesnych. Właściwy podbój kolonialny Afryki rozpoczął się dopiero w XIX w., gdy eur. państwa doceniły strategiczne i gosp. walory kontynentu. Największymi mocarstwami kolonialnymi stały się W. Brytania i Francja. Od 1. poł. XIX w. Francuzi dążyli do opanowania terenów obecnej Algierii, Tunezji i Maroka, a Anglicy — Egiptu, co przyniosło rezultaty 1847 (Algieria), 1881 (Tunezja) i 1910 (Maroko) oraz 1882 (W. Brytania narzuciła nieformalny protektorat Egiptowi). Wcześniej, na przeł. XVIII i XIX w. W. Brytania opanowała Gambię, Sierra Leone i część Złotego Wybrzeża (ob. Ghana), a 1806 zamieszkany przez Burów Kraj Przylądkowy w Afryce Południowej, który przekształciła w Kolonię Przylądkową. Od tego momentu zarysował się konflikt między Wielką Brytanią i Burami, którzy nie uznając bryt. supremacji i zniesienia niewolnictwa (1834), opuścili Kolonię Przylądkową i udali się na Wielką Wędrówkę (Wielki Trek), aby 1835–48 opanować obszary na północ od rz. Vaal i Oranje. Po krwawych walkach z ludami Bantu utworzyli 3 republiki: Natalię (1838), Transwal (1848, od 1856 Rep. Południowoafryk.) i Wolne Państwo Orania (1854). W 1843 Natalia została zajęta zbrojnie przez Wielką Brytanię, która 1852 uznała Transwal, a 1854 Wolne Państwo Orania. Rywalizacja między Wielką Brytanią i Burami doprowadziła do I wojny ang.-burskiej (1881), zakończonej porażką Anglików, a następnie II wojny (1899–1902), której wynikiem był podbój obu republik przez Wielką Brytanię. W Afryce Zachodniej Brytyjczycy ustanowili protektorat nad Lagosem (1851), wybrzeżem obecnej Nigerii nazywanym Oil Rivers (1885) i północną Nigerią (1900) oraz opanowali po krwawych wojnach z Aszantami całe Złote Wybrzeże, w Afryce Wschodniej zaś 1884 zajęli północną część obecnej Somalii, nazwaną Somali Bryt., 1894 narzucili protektorat Bugandzie, a 1895 ogłosili wybrzeże obecnej Kenii Protektoratem Wschodnioafrykańskim. W Afryce Południowej podporządkowali sobie: 1886 Basuto (ob. Lesotho), 1889 Beczuanę (ob. Botswana), a 1903 Suazi, 1890–1900 Rodezję Południową (ob. Zimbabwe), Niasę (ob. Malawi) i Rodezję Północną (ob. Zambia).

Punktem wyjścia fr. ekspansji kolonialnej w Afryce Zachodniej były posiadłości w Senegalu; 1677 opanowano wysepkę Gorée i Płw. Zielonego Przylądka; 1857 założono m. Dakar, które stało się centrum gosp. penetracji Francji; zbrojny podbój Senegalu trwał do 1895, gdy kraj ten wszedł w skład Fr. Afryki Zachodniej, 1883 zaś fr. ekspedycje kolonialne dotarły do rz. Niger w rejonie m. Bamako, 1886 opanowano Gwineę, 1891 Wybrzeże Kości Słoniowej, w ostatnich latach XIX w. zaś tereny obecnej Mali, Burkiny Faso, Czadu, Beninu i Rep. Środkowoafryk.; 1885 Francja narzuciła protektorat Madagaskarowi i 1886 Komorom, a 1887 zajęła część terytorium somalijskiego, nazwaną Somali Fr. (ob. Dżibuti). Tereny obecnego Konga stały się fr. kolonią 1912 jako Kongo Środkowe. Z podbitych obszarów w Afryce Zachodniej utworzono Fr. Afrykę Zachodnią, a w Afryce Środkowej — Fr. Afrykę Równikową. U schyłku XIX w. do walki o kolonie w Afryce włączyły się także Niemcy, które 1884 narzuciły protektoraty Kamerunowi i Afryce Południowo-Zachodniej, nazwanej Niem. Afryką Południowo-Zachodnią, 1885 Togo, 1889 Rwandzie-Urundi, a 1890 utworzyli Niem. Afrykę Wschodnią (Tanganika). Kolonialne ambicje przejawiała również Belgia, która dążyła do opanowania terenów Konga, oraz Włochy, penetrujące obszary Somalii (1889 narzuciły protektorat jej południowo-wschodniej części) i Erytrei (1882 utworzyły tu swą kolonię). Podział Afryki między eur. mocarstwa kolonialne został oficjalnie usankcjonowany na kongresie berlińskim 1885, na którym określono strefy wpływów. W przededniu I wojny świat. cała Afryka z wyjątkiem Etiopii i zał. 1847 przez czarnych osadników ze Stanów Zjedn. Liberii, była podzielona na różne terytoria kolonialne. Francja zajęła ok. 1/3 obszaru Afryki, w tym: Maroko, Algierię, Tunezję, Fr. Afrykę Zachodnią i Równikową, Somali Fr., Madagaskar i Komory, natomiast 1/3 terytorium opanowała W. Brytania, w tym: Gambię, Sierra Leone, Złote Wybrzeże, Nigerię, Suazi, Basuto, Beczuanę, Rodezję Północną i Południową, Niasę, Bryt. Afrykę Wschodnią (Kenia i Uganda), Somali Bryt., Zanzibar i Seszele, a ze swych posiadłości w Afryce Południowej utworzyła 1910 Związek Południowej Afryki; ponadto okupowała Egipt i Sudan Anglo-Egipski. Portugalia kontrolowała Wyspy Zielonego Przylądka, Gwineę Portug., Wyspy Św. Tomasza i Książęcą, Angolę i Mozambik, Belgia zaś — Kongo, Niemcy — Togo, Kamerun, Afrykę Południowo-Zachodnią i Niem. Afrykę Wschodnią (Tanganika oraz Rwanda-Urundi). Włosi zajęli Libię, Erytreę i Somali Wł., a Hiszpania — W. Kanaryjskie, Maroko Hiszp., Rio de Oro i Gwineę Hiszpańską. Nie powiodły się próby podbicia Etiopii podejmowane przez Brytyjczyków (1867–68) i Włochów, którzy ogłosili wprawdzie 1890 protektorat nad tym krajem, lecz 1896 ponieśli klęskę w bitwie pod Aduą. I wojna świat. wyeliminowała z Afryki Niemcy, których posiadłości kolonialne zostały rozdzielone między Francję, Wielką Brytanię, Belgię i Związek Południowej Afryki jako mandaty Ligi Narodów. W 1922 W. Brytania uznała Egipt za państwo suwerenne, dopiero jednak 1936 uzyskał on rzeczywistą niezależność. W tym samym roku Włosi zakończyli podbój Etiopii, zapoczątkowany 1935. Była to ostatnia eur. ekspansja kolonialna w Afryce.

Kolonializm wycisnął piętno na Afryce, a jego skutki są widoczne do czasów współczesnych. Najstarsze, a zarazem najbardziej trwałe imperium kolonialne stworzyli Portugalczycy, którzy jeszcze w końcu XV w. podjęli podbój afryk. wybrzeży O. Atlantyckiego i Indyjskiego. Rozpadło się ono dopiero w latach 70. XX w. O wiele większe imperia stworzyli Brytyjczycy i Francuzi, ale trwały one znacznie krócej — od końca XIX w. do 2. poł. XX w. Systemy kolonialne Wielkiej Brytanii, Francji, Belgii, Portugalii, Hiszpanii, Włoch i Niemiec miały wiele specyficznych cech, ale wspólną cechą było panowanie i utrzymywanie w zależności polit., gosp. i kult. krajów afryk. w celu zapewnienia sobie korzyści ekon. przez eksploatację i wyzysk miejscowej ludności oraz bogactw naturalnych i płodów rolnych Afryki. Podbite terytoria dostarczały bowiem metropoliom surowców miner. i rolnych, a same były odbiorcami produktów wytwarzanych przez przemysł państw kolonizatorskich. Obszary kolonialne stały się też terenem ekspansji eur. wzorców kult. i systemów wartości oraz działalności misyjnej Kościołów chrześc., która odbywała się pod hasłem cywilizacyjnej misji Europy na Czarnym Lądzie.

Szczególną cechą kolonializmu bryt. był system tzw. pośredniego zarządzania afryk. posiadłościami, który polegał na utrzymywaniu pozycji polit., społ., gosp. i kult. elit lokalnej władzy, wmontowanych w hierarchię kolonialnej administracji jako jej pośrednie ogniwo między podbitą ludnością afryk. a władzami brytyjskimi. Odmienny charakter miał praktykowany przez Francję, a także Belgię, Portugalię, Hiszpanię i Włochy system tzw. bezpośredniego zarządzania koloniami. Jego cechą było znoszenie starych struktur społ.-polit. i eliminacja instytucji wodzów afryk., na których miejsce wprowadzano kadrę „zeuropeizowanych tubylców”, zaszczepiając im asymilacyjne aspiracje. Negatywne konsekwencje kolonializmu to m.in.: zahamowanie i zdeformowanie rozwoju społ. ludów afryk. i poddanie ich eur. supremacji; narzucenie im obcych wzorów kult. oraz zaszczepienie kompleksu cywilizacyjnej i kult. niższości wobec białej rasy; przekształcenie Afryki w surowcowe zaplecze Europy i dostosowanie jej struktury gosp. do potrzeb metropolii z pominięciem miejscowych priorytetów rozwoju ekon. oraz rabunkowa eksploatacja afryk. zasobów naturalnych; wyludnienie kontynentu w okresie handlu niewolnikami i pozbawienie go najbardziej aktywnej części społeczeństwa, czego skutkiem był spadek rozrodczości; utrwalanie i pogłębianie wrogości między różnymi ludami afryk., które w przeszłości walczyły ze sobą, a w okresie kolonialnym znalazły się w granicach tych samych jednostek terytorialnych. Kolonializm miał jednak również pozytywne skutki dla ludów afryk., jak: wciągnięcie ich w orbitę ogólnoświat. rozwoju społ.-gosp. i polit.-kult.; usytuowanie Afryki w ramach kapitalist. systemu gospodarki rynkowej, wskutek czego na kontynent napływały nowe technologie i rozwiązania organizacyjno-produkcyjne; zapoczątkowanie procesów industrializacji i urbanizacji; wykształcenie afryk. elity intelektualnej i polit. (mającej dostęp do świata nauki, kultury i gospodarki w Europie Zachodniej i Ameryce Północnej), która w rezultacie procesów dekolonizacyjnych przejęła ster władzy w państwach Afryki.