Afryka. Historia. Afryka w okresie niepodległości

Afryka. Historia. Afryka w okresie niepodległości.

Zdobywanie niepodległości przez kraje afryk. trwało długo i było niezwykle trudne, a ludy Afryki osiągnęły ją 2 drogami: w rezultacie walki zbrojnej i na drodze pokojowej, dzięki przekazaniu Afrykanom władzy przez metropolie. Do zbrojnych powstań antykolonialnych doszło jedynie w kilku krajach: Madagaskarze (1947–48), Kenii (powstanie Mau-Mau 1952–57), Algierii (powstanie 1954–62), Kamerunie (powstanie Bamileke 1956–59), portugalskich koloniach — Angoli, Mozambiku i Gwinei (lata 60. i 1. poł. lat 70.), Rodezji (1965–79) i Namibii (1966–88). Wszystkie pozostałe kolonie afryk. uzyskały niepodległość na drodze pokojowej, gdy metropolie ustępowały pod międzynar. naciskiem, licząc jednocześnie na zachowanie wpływów polit. i gospodarczych. Istotne znaczenie miała również zapoczątkowana u schyłku lat 40. konfrontacja kapitalizmu i komunizmu, gdyż ZSRR i jego sojusznicy poparli wyzwoleńcze dążenia ludów afryk., żywiąc nadzieję na ograniczenie wpływów państw zachodnich w Afryce i wciągnięcie nowo powstałych państw w orbitę oddziaływania systemu komunist., a tym samym spożytkowanie ich potencjału ludnościowego i bogactw naturalnych w rywalizacji z Zachodem.

Proces dekolonizacji Afryki przebiegał w 3 fazach. W pierwszej fazie (lata 50.) w gronie państw niepodległych znalazły się arabskie kraje Afryki Północnej oraz 2 kraje Czarnej Afryki — Ghana i Gwinea. Drugą fazę zapoczątkował „Rok Afryki” (1960), w którym 17 krajów uzyskało niepodległość, i trwała ona przez całą dekadę lat 60. W trzeciej fazie — od poł. lat 70. do 1990 — po niepodległość sięgnęły kolonie portugalskie, Komory, Seszele, Fr. Terytorium Afarów i Issów (ob. Dżibuti), Rodezja i Afryki Południowo-Zachodniej (ob. Namibia). W ten sposób na terenach eur. posiadłości kolonialnych w Afryce powstało 50 niepodległych państw, które weszły (z wyjątkiem RPA) w skład Organizacji Jedności Afryk. (OJA). Poza obrębem dekolonizacji pozostały niewielkie fr. posiadłości na Oceanie Indyjskim (Reunion, Majotta) oraz hiszp. enklawy w Maroku (Ceuta, Melilla), a także była Sahara Hiszp. (ob. Sahara Zachodnia), bezprawnie włączona do Maroka, która przez wyzwoleńczy Front POLISARIO została ogłoszona Arab. Demokr. Republiką Sahary (przyjęta do OJA zyskała oficjalnie uznanie ok. 80 państw). Odrębny problem stanowi RPA, która przez jej czarną większość oraz przeważającą część państw Afryki nie jest uznawana za niepodległe państwo ze względu na prowadzoną od 1948 politykę apartheidu; w ramach tej polityki utworzono system segregacji i dyskryminacji rasowej kolorowej większości (czarni, „kolorowi”, czyli ludność mieszana pod względem rasowym oraz Azjaci, gł. Indusi) przez białą mniejszość (Afrykanerzy, Południowoafrykanie pochodzenia bryt. i imigranci z różnych państw eur.), która zapewniła sobie wszechstronną supremację polit., gosp. i społ. w kraju.

Po uzyskaniu niepodległości państwa afryk. podjęły zadania umocnienia suwerenności nar. i integralności terytorialnej oraz zadania rozwoju społ.-gosp. w różnych sferach życia. Ważną rolę w realizacji tych celów miała odegrać utworzona 1963 OJA, wyrosła z ducha haseł i koncepcji panafrykanizmu. Nastąpiło także umocnienie się pozycji państw afryk. na arenie międzynar., gł. w ONZ i ruchu krajów niezaangażowanych, w których państwa te utworzyły największą grupę regionalną. Sprzymierzyły się one z krajami Azji i Ameryki Łac. oraz ówczesnymi państwami komunist., dzięki czemu mogły przeforsować swoje stanowisko wobec gł. problemów międzynar. oraz postawić na wokandzie ONZ i podczas konferencji delegacji krajów niezaangażowanych zagadnienia ważne dla Afryki. Jednocześnie jednak stały się obiektem neokolonialnej rywalizacji między Zachodem i Wschodem o wpływy polit., gosp., militarne i ideologiczne w niepodległej Afryce. Obecnie większość państw afryk. jest związana z rynkiem świat., a duża ich część współpracuje politycznie i militarnie z USA, Wielką Brytanią, Francją, Niemcami, Belgią i in. państwami Europy Zachodniej. Do końca lat 80. złożona z ok. 20 państw grupa utrzymywała bliskie więzy polit., militarne i ideologiczne z ZSRR i in. krajami komunistycznymi. Wchodzące w jej skład państwa podjęły realizację „niekapitalistycznej drogi rozwoju” i hołdowały „orientacji socjalistycznej”. Realizowane w Ghanie (prezydentura K. Nkrumaha), Gwinei, Mali (prezydentura M. Keity), Tanzanii, Algierii, Zjedn. Rep. Arab. — ob. Egipt (prezydentura G.A. Nasera), Ugandzie (prezydentura M.A. Obote), Sudanie (prezydentura Dż.M. an-Numajriego), Kongu, Somalii, Etiopii, Gwinei Bissau, Angoli, Mozambiku, Zambii i Zimbabwe, Dahomeju (ob. Benin), Madagaskarze, Libii oraz na wyspach Św. Tomasza i Książęcej, a także Seszelach socjalist. eksperymenty przyniosły jednak z reguły obniżenie poziomu gospodarki. W Ugandzie, Somalii, Etiopii, Angoli i Mozambiku doszło też do krwawych wojen domowych. W poł. lat 60. entuzjazm wywołany wyzwalaniem się Afryki ustąpił miejsca rozczarowaniu w konfrontacji z rzeczywistością polit. i gospodarczą. Rozdźwięk między głoszonymi przez przywódców hasłami i programami a rosnącymi trudnościami gosp. i nieskutecznymi formami sprawowania władzy doprowadził do wewn. kryzysów w wielu państwach. Rozpoczął się wówczas proces polit. „militaryzacji” Afryki, którego świadectwem były wojsk. zamachy stanu i obalanie cywilnych władz. Po 1963 (pierwszy w Afryce zamach stanu w Togo) armia objęła rządy w 27 państwach, a w 6 dokonała nieudanych prób przewrotów. Spośród 52 państw, czł. OJA, tylko w 19 nie było wojsk. przewrotów. Rządzące ekipy wojsk., zarówno o orientacji prawicowej, jak i lewicowej, nie były w stanie zapewnić ani stabilizacji polit., ani gospodarczej. Rezultatem narastającego kryzysu polit., gosp. i społ. stały się także wojny domowe, starcia plemienne i zaburzenia społ. oraz konflikty międzypaństwowe. W 1964 doszło do wojny między Algierią i Marokiem oraz zbrojnych konfliktów z udziałem Somalii, Kenii i Etiopii; 1967–71 w Nigerii toczyła się wojna między centralnym rządem w Lagos i samozwańczą Rep. Biafry; wojna ta pochłonęła 1 mln ofiar; 1977–78 doszło do największej w niepodległej Afryce wojny między Etiopią i Somalią, a 1978 do granicznej wojny tanzańsko-ugandyjskiej. Terenem wieloletnich krwawych konfliktów zbrojnych był też Czad, w którym interweniowała militarnie Libia, co spowodowało 1988 wybuch wojny czadyjsko-libijskiej; przez wiele lat w walki w Czadzie była też bezpośrednio zaangażowana Francja, a pośrednio — USA i ZSRR. Do podobnych wydarzeń doszło także w Sudanie, Rwandzie, Burundi, Rep. Środkowoafryk., Zairze (ob. Demokr. Rep. Konga), Zimbabwe i Lesotho. Do końca lat 80. walki partyzanckie toczyły się również w Saharze Zachodniej (POLISARIO przeciw okupacji marok.) i w RPA (zbrojny ruch oporu czarnych przeciw apartheidowi). Po 1960 ujawniło się też w Afryce kilkadziesiąt sporów terytorialnych między państwami, które odziedziczyły po okresie kolonialnym sztuczne granice, wytyczane w przeszłości z pominięciem kryteriów hist., językowych, etnicznych i kulturowych. Niektóre z nich doprowadziły do granicznych wojen między państwami Afryki (2 wojny między Górną Woltą, ob. Burkiną Faso i Mali). Na pocz. lat 90. w nową fazę wszedł wieloletni konflikt społ. w RPA, gdzie pod rządami prezydenta F.W. de Klerka kraj ten dokonał formalnego zniesienia systemu apartheidu i rozpoczął budowę wielorasowej demokracji parlamentarnej, respektującej prawa wszystkich zamieszkujących go grup etnicznych. Konflikt ten angażował większość czł. OJA, występujących otwarcie przeciwko władzom RPA, miał też poważne reperkusje międzynarodowe.

Wielkim trudnościom gosp. i polit. towarzyszą w Afryce skomplikowane problemy społ., które są związane ze specyficzną „rewolucją narodowo- i klasotwórczą” oraz burzliwą urbanizacją. W ich toku rodzą się dopiero narody afryk. oraz zwarte klasy społ., a proces ten obfituje w wiele konfliktów i antagonizmów. Poszukując adekwatnych rozwiązań gosp.-społ. i ustrojowych, przywódcy afryk. czerpali wzory z różnych koncepcji zachodnich i ideologii komunizmu (nawiązując gł. do wzorów sowieckich, chiń. i kubańskich), a część z nich próbowała wypracować własną afryk. filozofię wewn. rozwoju. Przywódcy państw afryk., L.S. Senghor, K. Nkrumah, A.S. Touré, G.A. Naser, B. Bella i H. Bumedien, H. Burgiba, M. Ngouabi, M. Kérékou, A.A. Neto, S.M. Machel, J.K. Nyerere, M. Siyad Barre, M.H. Mariam i D. Ratsiraka byli autorami i realizatorami różnych koncepcji „socjalizmu”. Natomiast K.D. Kaunda przedstawił ideologię „humanizmu”, Mobutu-Sese Seko — filozofię „autentyzmu”, M. al-Kaddafi zaś — „trzecią teorię światową”, które sięgnęły do źródeł afryk., dystansując się od koncepcji powstałych na gruncie europejskim. Realizacja większości tych ideologii nie przyniosła jednak oczekiwanych wyników. W dziedzinie gosp. Afryka nadal pozostaje najbardziej opóźnionym regionem świata, a perspektywy rozwoju Afryki nie są obiecujące, mimo że przeważająca większość państw znajduje się już od wielu lat na drodze kapitalist. rozwoju, a ostatnio podejmuje próbę budowy wielopartyjnych systemów parlamentarnych. Państwa A. znajdują się dopiero na wstępnym etapie konsolidacji nar. i społ.-polit., a doświadczenia niezależnej państwowości są jeszcze bardzo świeżej daty. Kraje afryk. są narażone na wewn. rozkład na skutek nieroztrzygniętych problemów granicznych i etnicznych; upowszechnianie się polityki "czystek etnicznych" może prowadzić do wojen domowych i międzypaństw., których celem stanie się tworzenie państw narodowych. Nie wróży to dobrze stabilizacji polit., gosp. i społ. w perspektywie 1. poł XXI w. Na stan gospodarki Afryki bardzo negatywny wpływ wywierają ponadto występujące tu na ogromną skalę klęski żywiołowe (zwłaszcza susze), niska wydajność pracy spowodowana m.in. niedożywieniem i chorobami (w tym AIDS) ludności oraz utrzymujący się od dłuższego czasu na świat. rynku niski poziom cen roln. produktów eksportowych.