Abelard Pierre (Petrus)
 
Encyklopedia PWN
Abelard, Abélard, Abaelardus, Abailard, Pierre (Petrus) Wymowa, ur. 1079, Le Pallet k. Nantes, zm. 21 IV 1142, Saint-Marcel k. Chalon-sur-Saône,
francuski filozof i teolog.
Kalendarium
Urodził się 1079 w Le Pallet koło Nantes. Pochodził ze stanu rycerskiego, ale zrezygnował z praw dziedzicznych i kariery wojskowej, by studiować filozofię. Studiował dialektykę u Roscelina z Compiègne w Loches, uczył się retoryki u Wilhelma z Champeaux w Paryżu, później, z racji sporów naukowych, opuścił szkołę paryską i z dużym powodzeniem nauczał dialektyki w Melun i Corbeil. Po studiach teologicznych u Anzelma z Laon udał się do Paryża, gdzie od 1113 prowadził słynne wykłady.
Miłość do Heloizy i jej konsekwencje
Miłość do uczennicy Heloizy, narodziny syna, Astrolabiusza, i zawarty potajemnie ślub ściągnęły nań zemstę wuja Heloizy, kanonika Fulberta — napad zbirów i kastrację (1118), po której wstąpił do klasztoru w opactwie Świętego Dionizego. Heloiza zaś złożyła śluby zakonne w klasztorze Argenteuil. Abelard napisał wówczas Theologia Summi Boni, które zostało potępione na synodzie w Soissons (1121). Abelard oddalił się na pustkowie w Quincey koło Nogent nad Sekwaną, zbudował tam kaplicę pod wezwaniem Parakleta (Ducha Świętego) i podjął nauczanie. Po objęciu godności opata w Saint Gildas w Rhuys ofiarował usuniętym z Argenteuil zakonnicom (na przełomie 1129 i 1130), wraz z ich przeoryszą Heloizą, zabudowania klasztorne w Quincey. Stał się duchowym opiekunem mniszek, napisał dla nich regułę zakonną, układał hymny, kazania i listy.
Naucznie, główne dzieła, śmierć
Powrócił do Paryża (na przełomie 1135 i 1136) i otoczony tłumami słuchaczy nauczał filozofii oraz teologii na Wzgórzu Świętej Genowefy. Wtedy, u szczytu sławy i zdolności twórczych, napisał swoje głównie dzieła, m.in.: Komentarz do Listu św. Pawła do Rzymian (1885, wydanie polskiego fragmentu 1970), Etyka, czyli Poznaj samego siebie (1885, wydanie polskie 1969), Rozmowa pomiędzy filozofem, Żydem i chrześcijaninem (1885, wydanie polskie 1969). Na synodzie w Sens (1140) potępiono kilkanaście tez jego nauki, a papież skazał go na wieczne milczenie. Opat klasztoru w Cluny, Piotr Czcigodny, udzielił mu schronienia i doprowadził do uchylenia papieskiego wyroku. Abelard zmarł 21 IV 1142 w Saint-Marcel koło Chalon-sur-Saône. Po śmierci jego ciało zostało przewiezione do klasztoru pod wezwaniem Parakleta, a obok niego pochowano Heloizę (1164). W czasie rewolucji francuskiej 1789–99 ich grób uległ zniszczeniu; domniemane prochy obojga pogrzebano na paryskim cmentarzu Père-Lachaise (1817). Dzieje miłości Abelarda do Heloizy, uwiecznione dzięki słynnym listom (pisanym po tragicznej rozłące ukochanych), były później wielokrotnie opiewane w literaturze pięknej.
Abelard — filozof
Abelard zasłynął jako filozof dzięki dialektyce. W sporze o uniwersalia twierdził, iż realnie istnieją tylko rzeczy jednostkowe, ogólność zaś można przypisywać słowom mającym znaczenie, czyli wypowiadanym nazwom (sermo). Nazwa pełni logiczną funkcję orzekania o wielu rzeczach jednostkowych. Postrzegane zmysłowo podobieństwo rzeczy nie wymaga więc przyjmowania jakiejś wspólnej istoty czy natury jako bytu różnego od poszczególnych jednostek; rodzaje i gatunki są bowiem zawarte w konkretach, z których zostają oddzielone za pomocą abstrakcji, pomijającej cechy właściwe jednostkom, i same w sobie istnieją tylko w umyśle.
Abelard — etyk, teolog
W etyce Abelard podjął zagadnienie podstawy moralności czynów ludzkich. Dowodził, że czyn sam z siebie nie ma kwalifikacji moralnej, jego wartość wynika z intencji działającego człowieka. Intencję konfrontował z normą obiektywną, którą wg niego jest wola Boża wyrażona w prawie naturalnym. Podmiot działający winien starać się o trafne rozpoznanie tej normy w swoim sumieniu. Postępowanie wbrew temu, co człowiek poznaje jako powinne, jest czynem grzesznym, przyzwoleniem na zło, a tym samym okazywaniem pogardy Bogu. Abelard opracował metodę dowodzenia teologicznego. Przez wprowadzenie doń reguł dialektyki dowartościował w interpretacji prawd wiary rolę ludzkiego rozumu, który ma zgłębiać sens wyrażających je słów i uzasadniać dane Objawienia. Metoda ta stała się hermeneutyką; tradycji teologicznej, której świadectwa miał badać rozum, kierując się w dyspucie regułami przedstawionymi w przedmowie do traktatu Tak i Nie (ok. 1121–1122, wydanie 1885, wydanie polskie 1969). W obszernym dziele pt. Theologia (w 3 zasadniczych jego wersjach wydanie 1885): Theologia Summi Boni (ok. 1119–1120), Teologia chrześcijańska (ok. 1122–1126, wydanie polskie 1970), Theologia Scholarium (ok. 1135–1139) Abelard starał się za pomocą metody dialektycznej oraz analogii wyjaśnić jedność natury Bożej i troistość Osób. Podawane przezeń uzasadnienia tajemnicy Trójcy Świętej i tłumaczenia relacji między Osobami Boskimi ściągnęły oskarżenie o sabelianizm. Na synodzie w Soissons krytykowano go za przypisywanie atrybutu wszechmocy szczególnie (specialiter) Bogu Ojcu, w Sens zaś — za pogląd, że każde boskie działanie, w tym i stwarzanie, jest koniecznym, bo zdeterminowanym naturą Bożą, aktem wyboru tego, co najlepsze. W chrystologii Abelard uwzględniał przede wszystkim subiektywny aspekt zbawienia: głównym celem wcielenia Chrystusa było oświecenie każdego człowieka z osobna mądrością i przez ofiarę paschalną wzbudzenie w nim przemieniającej go miłości. Opowiadał się za uniwersalizmem zbawczym w przeświadczeniu, że niektórzy z filozofów pogańskich mieli przeczucie prawd objawionych i wiedli życie godziwe wg prawa naturalnego, którego normy Ewangelia jedynie odnowiła i udoskonaliła.
Wpływ na innych myślicieli
W Sens oskarżano Abelarda o zwrot ku pelagianizmowi: twierdził bowiem, iż każdy człowiek przez wysiłek wolnej woli zdobywa usprawiedliwiającą łaskę, z którą Bóg przychodzi do wszystkich ludzi. Zgodnie z przekonaniem, że odpowiedzialność moralna człowieka wynika z wyrażanego przezeń aktu woli, Abelard ujmował grzech pierworodny jako uczestnictwo w karze za przewinienie pierwszych rodziców. W Sens potępiono tę tezę; prowadziła ona do wniosku, iż można ponosić karę, na którą się nie zasłużyło. Abelard wywarł doniosły wpływ na poglądy wielu współczesnych mu myślicieli: Gilberta de la Porrée, Roberta z Melun, Jana z Salisbury, Stefana z Tournai, a także na niektóre pisma Hugona ze świętego Wiktora i Piotra Lombarda. Pozostawił również autobiografię Historia moich niedoli (ok. 1131; wydanie 1885, wydanie polskie 1952).
Bibliografia
Pisma wybrane, t. 1 Abelard i Heloiza. Listy, t. 2 Rozprawy, t. 3 Pisma teologiczne, Warszawa 1968–70.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Abelard i Heloiza, miniatura z powieści o róży, manuskrypt z XIV w. — Musée Condé, Chantilly fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Sens, katedra fot. E. Wojdecki/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Cluny, opactwo Benedyktynów, fragment ramienia transeptu z wieżą kościoła opackiego Saint-Pierre-et-Saint-Paul, X–XI w. (Francja) fot. L. Wawrynkiewicz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia