rodzina

rodzina,

socjol. forma życia zbiorowego, występująca w zróżnicowanych historycznie i kulturowo formach; jednoznaczne zdefiniowanie rodziny jest sprawą trudną i budzącą kontrowersje.

Istotą rodziny są 2 rodzaje więzi społecznej: małżeńska i rodzicielska, a w niektórych typach rodzin — również więź powinowactwa. Rodzina występuje we wszystkich społeczeństwach i epokach, spełnia w życiu społeczeństwa kilka podstawowych funkcji, najważniejsze: 1) prokreacja, tj. zapewnienie ciągłości biologicznej społeczeństwa; 2) socjalizacja, tj. wprowadzenie młodego pokolenia w normy i mechanizm życia zbiorowego, opieka nad nim i przygotowanie do samodzielnego odgrywania ról społecznych; 3) utrzymywanie ciągłości kulturowej społeczeństwa przez przekazywanie dziedzictwa kulturowego następnym pokoleniom; 4) prowadzenie gospodarstwa domowego i w wielu wypadkach także działalność produkcyjna (zwłaszcza w rolnictwie); 5) organizowanie życia swoich członków, sprawowanie kontroli społecznej nad ich zachowaniem, zapewnienie im równowagi emocjonalnej, pomocy wzajemnej i opieki w wypadku choroby, starości itp. Zależnie od miejsca i czasu, w którym występuje, rodzina spełnia też ważne obowiązki w stosunku do poszczególnych zbiorowości społecznych, w których skład wchodzi, tj. rodu, plemienia, państwa, społeczności lokalnej itp.; obfitość funkcji rodziny i ich waga sprawiają, że jej działalność podlega regulacji i instytucjonalizacji ze strony szerszych zbiorowości społecznych. Uwidacznia się to zwłaszcza w normach moralnych i religijnych, postulatach ochrony rodziny przez państwo i pomocy ekonomicznej (zasiłki rodzinne i macierzyńskie, uprawnienia pracownicze matek); liczne aspekty relacji rodzinnych są regulowane przez prawo (w Polsce zwłaszcza Kodeks rodzinny i opiekuńczy).

Rodzina jest kategorią historyczną zmieniającą się z upływem czasu. W społeczeństwach na różnych szczeblach rozwoju rodzina przybiera różne formy: 1) ze względu na liczbę członków (zazwyczaj tworzących jedno gospodarstwo domowe) wyróżnia się rodzinę pełną, składającą się z męża, żony, dzieci, oraz rodzinę niepełną, w której brak jednego z rodziców; 2) ze względu na liczbę generacji — rodzinę małą, składającą się z rodziców i dzieci, oraz rodzinę poszerzoną (wielką) — utworzoną przez co najmniej 3 generacje; 3) ze względu na włączanie dziecka do rodu ojca lub matki i dziedziczenie pozycji społecznej po ojcu lub matce — rodzinę patrylinearną i rodzinę matrylinearną; 4) ze względu na przechodzenie mężczyzny lub kobiety do grupy lokalnej, w której żyje partner — rodzinę patrylokalną i rodzinę matrylokalną. Industrializacja wpłynęła na przekształcenie się dużej rodziny patriarchalnej w rodzinę małą, egalitarną, o ograniczonych funkcjach ekonomiczno-produkcyjnych, zmniejszonym zakresie kontroli społecznej nad jej członkami i zmniejszonym autorytecie rodziców. Wskaźnikami przemian w życiu rodzinnym krajów rozwiniętych są: 1) zmniejszanie się udziału ludności pozostającej w związkach małżeńskich wśród ogółu ludności jako rezultat rozwodów, śmierci współmałżonka i decyzji pozostania w stanie bezżennym; 2) odkładanie decyzji matrymonialnych przez kobiety i mężczyzn, co pozostaje w związku z wydłużeniem się okresu skolaryzacji; 3) zmniejszenie się średniej liczby dzieci urodzonych przez statystyczną kobietę; 4) opóźnianie decyzji o urodzeniu pierwszego dziecka. Demografowie określają opisaną sytuację jako „drugie przejście demograficzne”, którego główną cechą jest ograniczanie liczby potomstwa w celu zapewnienia mu jak najlepszych warunków rozwoju. Aczkolwiek rodzina oparta na związku małżeńskim stanowi nadal dominującą formę życia rodzinnego w krajach industrialnych, upowszechnieniu ulegają alternatywne rozwiązania, a wśród nich kohabitacja (konkubinat), samotne rodzicielstwo, życie małżonków/partnerów na odległość (małżonkowie z powodu odległych miejsc pracy mieszkają daleko od siebie, jedynie odwiedzając się), związki, w których obydwoje partnerzy są zorientowani na karierę i rezygnują z potomstwa. Tendencje te występują we wszystkich krajach rozwiniętych, ale ich nasilenie jest zróżnicowane.