sprawiedliwość,
w refleksji etycznej kardynalna cnota porządkująca wybory ludzkiej woli lub normatywny punkt odniesienia dla rozumu wskazującego woli prawidłowy wybór; w refleksji prawniczej kryterium dla norm prawnych, a nawet nie zawsze określany zbiór uprawnień przysługujących jednostkom lub/i grupom; w refleksji społecznej treść właściwego (pożądanego) ładu wspólnotowego, ewentualnie uwzględniająca potrzeby lub preferencje jednostki lub/i grupy; w refleksji teologicznej przymiot Boga, często ujmowanego przez prymat woli jako ten, który ustanawia natury (istoty) gatunków lub ład wszechrzeczy.
sprawiedliwość
Encyklopedia PWN
W starożytności i średniowieczu, aż do nowożytnego obywatelskiego państwa prawa, s. była jednocześnie problemem etyczno-moralnym, religijnym, politycznym i prawnym. Pierwszego określenia pojęcia „sprawiedliwość” dokonał Platon (Państwo), dla którego s. w sensie źródłowym jest ładem duszy, natomiast s. w społeczeństwie jest jej odwzorowaniem; w etyce Platona s. stanowi czwartą z cnót, harmonizującą trzy pozostałe (mądrość, odwagę i opanowanie), natomiast ten, kto jest sprawiedliwy, jako człowiek najlepszy w sensie moralnym, może być władcą, twórcą sprawiedliwych praw. Platońskie określenie s. rozwinął Arystoteles (Etyka nikomachejska), wg którego s. była tożsama z doskonałością etyczną, objawiającą się w stosunkach między ludźmi i odnoszącą do sprawiedliwego wymierzania nagród i kar (s. wyrównawcza) oraz sprawiedliwego podziału dóbr (s. rozdzielcza). Podobnie dla Cycerona s. była moralną doskonałością, podstawą ładu w świecie. W Biblii s. jest jedną z głównych cech Boga i jednocześnie jego roszczeniem względem człowieka i świata. Charakterystyczne dla chrześcijaństwa są poglądy św. Tomasza z Akwinu, wg którego s. była postawą, w jakiej wyraża się mocna i stała wola człowieka, by oddawać każdemu to, co mu się słusznie należy. W okresie oświecenia D. Hume wyprowadził pojęcie s. z egoizmu i ograniczonej szczodrobliwości ludzi oraz braku rzeczy zaspokajających ich potrzeby; s. ma charakter konwencjonalny, a ustalenie reguł s. jest zależne od różnorakich interesów. Natomiast wg J.-J. Rousseau pojęcie s. zakłada równość, która oznacza, że wszyscy, bez względu na jakiekolwiek różnice, są do pewnego stopnia tacy sami; dlatego s. jest możliwa jedynie w takim państwie, które dzięki swym prawom znosi różnice między ludźmi, zrównując wszystkich jako obywateli mających te same uprawnienia. Podobnie I. Kant, w odróżnieniu od starożytności, określał s. nie jako cnotę, ale jako etyczną postawę społeczeństwa obywatelskiego, które powstaje dzięki współpracy rozumnych obywateli. Także wg G.W.F. Hegla s. wiąże się bezpośrednio z ustanowieniem obywatelskiego państwa prawa, które stanowi urzeczywistnienie idei s. i wolności. K. Marks wiązał pojęcie s. ze stosunkami produkcji, podkreślając, że różne systemy społeczne miały własne wyobrażenia s.; natomiast niesprawiedliwe we wszystkich poprzednich systemach było, wg Marksa, prywatne dysponowanie własnością, dlatego założeniem sprawiedliwego porządku społecznego jest uspołecznienie własności i oddanie „każdemu według jego potrzeb”. Współczesną, opartą na umowie społecznej teorię s. rozwinął J. Rawls; wg niej zasadami s. są te zasady życia społecznego, na które zgadzają się wolne i racjonalnie działające podmioty, które ze względu na niemożliwość bezstronności abstrahują od swych konkretnych potrzeb, celów, interesów i pozycji społecznej.
