magnaci
najwyższa warstwa stanu szlacheckiego w państwie polsko-litewskim XVI–XVIII w., w Królestwie Węgier — XV–XIX w.
[łac. magnatus ‘dostojnik’],
magnateria,
magnaci
Encyklopedia PWN
Warunkiem koniecznym było posiadanie wielkiego majątku ziemskiego i wpływów politycznych przynajmniej w skali dzielnicy; za cechę charakterystyczną magnatów przyjmuje się koligacje z rodzinami niewątpliwie magnackimi oraz utrzymywanie własnych wojsk nadwornych. W Rzeczypospolitej kryteria te różnicowały się w zależności od regionu i okresu; fortuny magnackie w Wielkopolsce były znacznie mniejsze niż na Litwie czy Ukrainie, w Prusach Królewskich podstawy materialne magnatów stanowiły przede wszystkim królewszczyzny, nie zaś własne majątki dziedziczne; wojska nadworne były o wiele liczniejsze na wschodzie niż na zachodzie kraju. Majątki magnatów z reguły nie ulegały rozdrobnieniu, a w razie podziału wchodziły w skład innych dóbr magnackich, niektóre zaś chronił przed podziałem statut ordynacji rodowej. Magnateria wchodziła w koligacje głównie we własnym gronie, ale niekiedy spokrewniała się z bogatą szlachtą, wchłaniając niektórych przywódców politycznych i wybijających się dowódców wojskowych (w ten sposób do warstwy magnackiej weszli np. Koniecpolscy, Ossolińscy, Zamoyscy). Włączenie Ukrainy do Korony 1569 ułatwiło ekspansję magnatów koronnych, gwałtownie zwiększając ich fortuny i znaczenie (największe latyfundia posiadali Czartoryscy, Kalinowscy, Koniecpolscy, Ostrogscy, Potoccy, Wiśniowieccy, Zasławscy, Zamoyscy, w Wielkim Księstwie Litewskim — Kieżgajłowie Olelkowicze, Radziwiłłowie, Sapiehowie); unia lubelska 1569 niepomiernie podniosła znaczenie magnatów litewskich, zapewniając im udział we władzach centralnych Rzeczypospolitej, urzędy ziemskie (także koronne) oraz dzierżenie starostw. Od schyłku XVI w. stopniowo powiększał się wpływ magnatów na politykę państwa i stosunki wewnętrzne; było to oddziaływanie bezpośrednie, wynikające z pełnienia najwyższych godności i urzędów państwowych oraz słabości władzy królewskiej, jak również pośrednie, poprzez uzależnioną od siebie szlachtę na sejmikach (a następnie w izbie poselskiej sejmu); w XVII i w XVIII w. dominacja magnatów, zwłaszcza w Wielkim Księstwie Litewskim (gdzie dążenie Sapiehów do hegemonii u schyłku XVII w. doprowadziło do wojny domowej) i na Ukrainie, była niezwykle silna (niekiedy określana terminem oligarchii magnackiej); szczególnie na tych terenach — wobec słabości władzy państwowej — tylko magnaci dysponowali siłą wystarczającą do utrzymania porządku publicznego, wywierali przemożny wpływ na sądy, a niekiedy nawet samowolnie wpływali na politykę zagraniczną kraju (np. zbrojne interwencje Mniszchów i Wiśniowieckich w Rosji i Mołdawii na początku XVII w., próba oderwania Wielkiego Księstwa Litewskiego od Polski 1655 wszczęta przez Radziwiłłów). Szczególną rolę polityczną i kulturalną odgrywały dwory magnackie, skupiające szlachtę i kształtujące ją i jej dorastających synów w duchu szacunku i posłuszeństwa wobec magnackiego protektora; rozwijał się magnacki mecenat naukowy i artystyczny, a wiele rezydencji rodowych (np. Birże, Kiejdany i Nieśwież Radziwiłłów, Klewań Czartoryskich, Leszno i Rydzyna Leszczyńskich, Słonim Ogińskich, Szczorsy Chreptowiczów, Zamość Zamoyskich) stało się silnymi ośrodkami kultury. W czasach stanisławowskich nastąpiła koncentracja wpływów kilku rodów magnackich (zwłaszcza Czartoryskich, Ogińskich, Poniatowskich, Potockich, Radziwiłłów, Sapiehów); w latach Sejmu Czteroletniego 1788–92 powstała silna patriotyczna opozycja przeciwko rządom magnatów. Rozbiory znacznie ograniczyły możliwości finansowe magnatów oraz pozbawiły ich dawnych wpływów politycznych, jednak pozostali oni elitą społeczeństwa polskiego co najmniej do lat 30. XIX w.
