Pionierem badań naukowych nad inteligencją był F. Galton; pozostając pod wpływem K. Darwina, twierdził (1883), że inteligencja to podstawowa zdolność umysłu, decydująca o sukcesie jednostki w „walce o byt” (początki tzw. darwinizmu społecznego); źródła owej zdolności dostrzegał w swoistej energii psychicznej: osoby dysponujące tą energią szybciej reagują na bodźce i dokładniej odróżniają wrażenia zmysłowe; Galton próbował zatem mierzyć poziom inteligencji za pomocą prostych eksperymentów wymagających krótkiego czasu reagowania i wrażliwości potrzebnej do odróżnienia bodźców. Poglądy Galtona na istotę inteligencji nie są podzielane, ale jego badania dały początek naukowemu podejściu do problemu zdolności umysłowych. W ujęciu A. Bineta (1905) inteligencja to przede wszystkim zdolność do wydawania trafnych sądów, zwłaszcza w odniesieniu do problemów i sytuacji dnia codziennego; myślenie człowieka inteligentnego jest ukierunkowane, czyli prowadzone według skutecznego planu zmierzającego do rozwiązania problemu. Binet był autorem pierwszych stosowanych w praktyce, opartych na tych założeniach, testów pomiaru inteligencji, rozwiniętych później w USA przez L. Termana; 1912 W. Stern zaproponował przedstawianie wyników testowego pomiaru inteligencji za pomocą tzw.
ilorazu inteligencji. Dalszy rozwój teorii inteligencji był związany z wykorzystaniem
analizy czynnikowej. Niektórzy autorzy tzw. czynnikowych teorii inteligencji (np. Ch. Spearman, Ph. Vernon) bronili stanowiska, że istnieje nadrzędny czynnik (zdolność umysłu), zwany g (ang.
general ‘ogólny’), który odpowiada ogólnemu poziomowi umysłowemu jednostki, oraz zdolności specjalne, odpowiadające za sprawność działania w zakresie konkretnych dziedzin czy rodzajów zadań. Inni badacze (np. L.L. Thurstone, J.P. Guilford) opowiadali się za istnieniem wielu wzajemnie niezależnych, równorzędnych czynników, odpowiadających odrębnym zdolnościom umysłowym; np. Thurstone uważał, że istnieje 7 pierwotnych zdolności umysłowych, związanych ze sprawnością w zakresie: 1) rozumienia słów, 2) używania słów („płynność słowna”), 3) posługiwania się liczbami, 4) zapamiętywania, 5) szybkości spostrzegania, 6) rozumowania przez indukcję, 7) wyobraźni przestrzennej. Duże znaczenie miała też koncepcja R.B. Cattella, który wyróżnił inteligencję „płynną”, określoną jako genetycznie zdeterminowane, neuronalne podłoże zdolności umysłowych, i „skrystalizowaną”, zdefiniowaną jako ostateczny rezultat rozwoju owych wrodzonych zadatków. Ważną rolę w procesie krystalizowania się inteligencji odgrywa doświadczenie indywidualne, wiedza, wpływy społeczne i kulturowe. Pod wpływem Cattella zaczęto tworzyć testy inteligencji „obojętne kulturowo”, czyli w małym stopniu zależne od wiedzy, otoczenia jednostki, wpływów środowiska i kultury. Bardzo ważny w historii badań nad inteligencją był nurt rozwojowy, reprezentowany przez J. Piageta, wg którego rozwój intelektualny polega na następstwie jakościowo odmiennych stadiów (inteligencja sensomotoryczna, przedoperacyjna, operacyjna). Współczesne badania nad inteligencją zmierzają do wykrycia jej mechanizmów biologicznych: jeśli mózg jest „organem” inteligencji, jakość tego organu (np. szybkość i bezbłędność przewodzenia impulsów w układzie nerwowym) powinna decydować o poziomie intelektualnym jednostki (H.J. Eysenck, A.R. Jensen). Z drugiej strony, szuka się odpowiedzi na pytanie, czy osoby inteligentne wyróżniają się czymś w zakresie działania podstawowych procesów poznawczych (percepcji, uwagi, pamięci). Wybitnym przedstawicielem poznawczego nurtu badań nad inteligencją jest R.J. Sternberg; w tzw. teorii triadowej wyróżnił on 3 aspekty inteligencji: 1) wewnątrzpsychiczny, odnoszący się do struktury procesów myślenia, 2) doświadczeniowy, związany z tym, jak jednostka wykorzystuje swe uprzednie doświadczenia i jak radzi sobie w nowych warunkach, oraz 3) kontekstualny, związany z praktycznym wykorzystaniem wiedzy i zdolności w życiu codziennym i sytuacjach społecznych. W dalszym ciągu prowadzi się badania nad dziedziczeniem inteligencji oraz nad wpływami kultury, środowiska, wychowania i nauczania na rozwój umysłowy. Dla prawidłowego rozwoju inteligencji niezbędne jest zarówno odpowiednie wyposażenie genetyczne, jak też właściwe odżywianie, nauczanie i stymulujące wpływy środowiska. Badania i teorie nadmiernie eksponujące rolę uwarunkowań genetycznych i ignorujące element współdziałania różnych czynników w rozwoju umysłowym człowieka bywają wykorzystywane do uzasadniania poglądów rasistowskich, działań w dziedzinie polityki społecznej.