Germanie, Germanowie,
grupa ludów indoeuropejskich;
Germanie
Encyklopedia PWN
wyodrębniona na przełomie II i I tysiąclecia p.n.e. na terenie Półwyspu Jutlandzkiego, Szlezwika-Holsztynu, wysp duńskich i południowej Skandynawii, z tego centrum Germanie rozpoczęli ekspansję na północ (Skandynawia) i południe (Germania). Germanie zachodni dotarli do Renu i górnego Dunaju — szczepy: Ingweonów nad Morzem Północnym (plemiona Anglów, Warynów, Fryzów), Istewonów pomiędzy Renem i Wezerą (plemiona Batawów, Cherusków, Ubiów i in.) oraz Herminonów nad Dunajem i w dorzeczu Łaby (plemiona Swewów, Markomanów, Kwadów, Longobardów i in.). Germanie wschodni: Goci, Gepidowie, Wandalowie i in. dotarli aż do wybrzeży Morza Czarnego. Pierwsze kontakty Germanów z Rzymianami zaczęły się w końcu II w. p.n.e.; napór Cymbrów i Teutonów na północną Italię powstrzymał 102–101 p.n.e. Mariusz. W I w. p.n.e. Germanie zajęli środkową Europę i toczyli walki z Rzymianami, którzy dążyli do opanowania obszaru między Renem a Łabą — zakończone zwycięstwem w 9 r. n.e. Arminiusza w Lesie Teutoburskim; w I i II w. n.e. Rzymianie urządzali wyprawy przeciw Germanom, bez większych sukcesów; stosując politykę intryg i przekupstwa, zdołali jednak narzucić swoje zwierzchnictwo pogranicznym plemionom Fryzów, Batawów, Cherusków, Markomanów i in. Długotrwałe sąsiedztwo Rzymu wpłynęło u Germanów na rozwój gospodarczy, społeczny i kulturalny, co przejawiło się w przejmowaniu wielu zdobyczy cywilizacji antycznej. W III–IV w. zaczęły się kształtować trwalsze związki plemienne Franków, Alemanów, Sasów, Longobardów. W I w. n.e. ze Skandynawii wyruszyły na południowy wschód dalsze plemiona, określane mianem Germanów wschodnich. Z południowych wybrzeży Morza Bałtyckiego skierowały się one głównie ku Morzu Czarnemu, gdzie najpotężniejsi z nich, Goci, stworzyli w III w. silny związek plemienny, zagrażający granicom rzymskim (napadali na prowincje naddunajskie). Rosnący napór Germanów zmuszał Rzymian do osiedlania ich na terenach pogranicznych i przyjmowania do armii. W końcu IV w. nacisk Hunów zmusił Gotów, a potem i innych Germanów do nowych, uwieńczonych powodzeniem prób przełamania granic rzymskich; wielkie wędrówki ludów germańskich doprowadziły do stopniowego osiedlania się ich na terytorium imperium rzymskiego i zakładania niezależnych królestw, m.in.: Wandalów w Afryce, Swewów i Wizygotów w Hiszpanii, Franków i Burgundów w Galii, Ostrogotów i Longobardów w Italii, Anglów, Sasów i Jutów w Brytanii; poza Brytanią, gdzie najeźdźcy stworzyli podstawy etniczne narodu angielskiego, większość tych ludów uległa asymilacji z ludnością miejscową; natomiast plemiona zajmujące tereny między Renem i Łabą, zjednoczone w VI–VIII w. przez Franków, stworzyły z czasem naród niemiecki; zróżnicowanie polityczne Germanów północnych doprowadziło do wytworzenia się w Skandynawii narodów: duńskiego, szwedzkiego i norweskiego.
Archeologia. Powszechnie za germańską uznaje się kulturę jastorfską, która od VIII w. p.n.e. zajmowała północne i środkowe Niemcy, południową Jutlandię, Pomorze Zachodnie i zachodnią część Dolnego Śląska. Dyskusyjna jest przynależność do Germanów ludności kultury wejherowsko-krotoszyńskiej (pomorska kultura) na Pomorzu Gdańskim i w Wielkopolsce. ok. 200 p.n.e. wielka fala migracji germańskiej objęła niemal całą środkową i południowo-wschodnią Europę, aż po środkowy Dniestr (kultura Poieneşti-Łukaszówka). Połączenie miejscowych tradycji z kulturowymi wątkami jastorfskimi i latenizacją, doprowadziło do powstania nowych kultur archeologicznych (m.in. kultury przeworskiej i oksywskiej). W początkach okresu wpływów rzymskich Germanie tworzyli w Skandynawii i środkowej Europie (wraz z dorzeczami Wisły i górnego Dniestru) wspólnotę kulturową o jednolitym modelu gospodarczym i społecznym (tzw. demokracja wojenna). Kultura Germanów podlegała silnym wpływom cesarstwa rzymskiego. Na uzbrojeniu rzymskim była wzorowana germańska broń (np. krótki miecz naśladujący rzymski gladius); strój mężczyzn i kobiet kopiował ubiór rzymski. Germańskie elity usiłowały nawet naśladować tryb życia rzymskich nobilów, czego śladem są m.in. zestawy naczyń do picia wina występujące w tzw. grobach książęcych (Hoby, Lubieszewo, Łęg Piekarski). Na początku III w. ekspansja Gotów i sprzymierzonych z nimi mniejszych plemion wschodniogermańskich objęła stepy nadczarnomorskie i ziemie nad dolnym Dunajem (formowanie się kultury czerniachowskiej). W okresie wędrówek ludów rozpoczął się ruch Germanów na południe i zachód. Do końca V w. Germanie opuścili dorzecze Wisły (zanik kultury przeworskiej), a w VI w. południowe wybrzeża Morza Bałtyckiego, dorzecze Łaby i obszary naddunajskie. We wschodniej i środkowej Europie pozostały wówczas tylko niewielkie i izolowane grupy germańskie (np. Goci na Krymie). W zachodniej i południowo-zachodniej Europie Germanie utworzyli kilka państw stanowiących syntezę tradycji prowincjonalnorzymskich i „barbarzyńskich”. W Skandynawii uformowała się w VIII w. oryginalna kultura wikińska, oddziałująca silnie m.in. na kulturę Słowian zachodnich.
Religia. System wierzeń politeistycznych Germanów jest znany m.in. z przekazów Tacyta (Germania), literatury staronordyckiej, znalezisk archeologicznych oraz średniowiecznych i późniejszych wierzeń ludowych. Bogowie występowali w nich jako dawcy wszelkich dóbr i obrońcy ludzi. W religii północnych Germanów rozróżniano 2 rody bogów: Azów (Odyn, Thor, Tyr, Baldr, Hajmdal), związanych z organizacją społeczno-polityczną, i Wanów (Frejr, Njördhr, Freja) — z wegetacją w przyrodzie i płodnością. Główne bóstwa zachodnich Germanów to Wodan (nordycki Odyn), Donar (Thor), Ziu (Tyr), Freja. Bogowie, jakkolwiek potężni, nie byli wszechmocni ani wieczni (ragnarok) i jak ludzie podlegali przeznaczeniu (norny). Oprócz świata bogów istniał również świat duchów i demonów (elfy, koboldy, niksy, trolle, fylgie i walkirie), przychylnych lub wrogich ludziom. Wolę bogów usiłowano badać za pomocą wróżb. Świat, według nordyckiej kosmogonii, powstał z ciała olbrzyma Imira; jesion Igdrasil był podporą ziemi, wyobrażanej jako tarcza i otoczonej oceanem. Z pni drzew stworzyli bogowie pierwszą parę ludzi: Askra i Emblę i umieścili ich w Midgardzie. Religia stanowiła u Germanów jeden z czynników życia społeczno-politycznego; funkcje kultowe spełniał naczelnik plemienia (kapłanów nie znano); miejscami kultu były święte gaje, góry, źródła i kamienie; świątynie pojawiły się dopiero w okresie wpływów rzymskich. Święta germańskie, związane z rokiem rolniczym, czczono ofiarą ze zwierząt i płodów rolnych, wspólną ucztą ku czci bogów oraz zmarłych (Jul). Germanie wierzyli w życie pozagrobowe na wzór ziemskiego, stąd bogate wyposażenie grobu — domu zmarłego; później powstało wyobrażenie Hel i Walhalli. Z religii Germanów, zanikających w miarę szerzenia się chrystianizmu (IV–XI w.), pozostało wiele śladów w niemieckich i skandynawskich wierzeniach ludowych.
