Ukraina. Warunki naturalne
 
Encyklopedia PWN
Ukraina. Warunki naturalne.
Rozciągłość Ukrainy z zachodu na wschód (od Karpat do Wyż. Środkoworosyjskiej) wynosi ponad 1300 km, z północy na południe (od Prypeci po Krym) — ok. 900 km. Linia brzegowa dł. 1500 km; między M. Czarnym i M. Azowskim Płw. Krymski, połączony z lądem wąskim przesmykiem; wybrzeża akumulacyjne, na zachodzie niskie z licznymi zatokami i limanami (największe to zalane przez transgresję mor. dolne odcinki dolin Dniestru, Bohu i Dniepru), na wschodzie — płaskie z mierzejami; jedynie południowe wybrzeże Krymu wysokie i skaliste. Przeważająca część Ukrainy leży na Niz. Wschodnioeuropejskiej; jej geol. fundamentem jest zbud. ze starych skał krystal. i metamorficznych platforma wschodnioeuropejska. W granicach Ukrainy wyróżnia się centralnie położony masyw ukr., jego południowo-zachodni skłon zbud. z osadowych skał paleozoicznych (kambru, syluru i dewonu) i mezozoicznych (kreda), zapadlisko dnieprowsko-donieckie wypełnione sfałdowanymi skałami górnopaleozoicznymi oraz południowy skłon krystal. masywu woroneskiego; powierzchnię wymienionych jednostek strukturalnych pokrywają osady pochodzące z transgresji mor. w młodszym trzeciorzędzie; najmłodsze są czwartorzędowe pokrywy glin morenowych i piasków glacjofluwialnych (na północy) oraz osadów pylastych (gł. lessów, na południu), związane z tzw. zlodowaceniem dnieprowskim (objęło północną część Ukrainy), a także holoceńskie torfy i aluwia rzeczne. Na południowym zachodzie i w południowej części Płw. Krymskiego wznoszą się młode góry fałdowe; Karpaty Wschodnie (najwyższy szczyt Howerla w pasmie Czarnohory — 2061 m) są zbud. gł. ze skał paleogeńskich i górnokredowych (piaskowców i łupków); G. Krymskie (wysokość do 1545 m) to asymetryczne antyklinorium; jego wewn. fałdy o kierunku z północnego wschodu na południowy zachód przeważnie zbud. ze skał triasu, jury i kredy; na północnym skłonie zalegają monoklinalnie piaskowce paleogenu i neogenu. Na Niz. Wschodnioeuropejskiej na przemian występują nizinne obniżenia i wyniesienia o charakterze wyżyn. Najbardziej rozległa jest Wyż. Wołyńsko-Podolska, pokryta w znacznej części lessem, ciągnąca się z północnego zachodu na południowy wschód, na północ od doliny Dniestru; w jej północnej części znajdują się Gołogóry (najwyższe wzniesienie Kamuła, 472 m), Woroniaki i Wzgórza Krzemienieckie; południowa część wyżyny jest pocięta głębokimi dolinami (jarami) lewobrzeżnych dopływów Dniestru. Przedłużeniem Wyż. Wołyńsko-Podolskiej ku wschodowi jest Wyż. Naddnieprzańska, dochodząca na dziale wodnym do wys. 324 m. W północno-zachodniej części Ukrainy ciągną się piaszczyste i bagienne równiny Polesia. Na wschód od Dniepru leży Niz. Naddnieprzańska (zajmująca tektoniczne zapadlisko dnieprowsko-donieckie). Między ujściem Dunaju a M. Azowskim rozpościera się Niz. Czarnomorska (o wysokość do 150 m), lekko nachylona ku południowi, z szerokimi dolinami Dniestru, Bohu i Dniepru. W południowo-wschodniej części Ukrainy ciągną się wąskim pasmem Wzniesienia Nadazowskie (najwyższa Belmak-Mohyła, 324 m); od północnego wschodu przylega do nich Wyż. Doniecka. W G. Krymskich i na Polesiu Wołyńskim rozwinięty kras.
Klimat umiarkowany ciepły kontynent., na południowym wschodzie suchy, tylko na południowych krańcach Płw. Krymskiego podzwrotnikowy typu śródziemnomorskiego. Średnia temp. w styczniu wzrasta od –8°C na północnym wschodzie do –4°C we Lwowie; na południowym wybrzeżu Krymu jest wyższa od 0°C; w lipcu odpowiednio 18–19°C do 23–24°C; absolutne minima na wschodzie poniżej –40°C, na południowym wybrzeżu Krymu poniżej –15°C, maksima na większej części Ukrainy 36–39°C, w strefie stepowej 41°C; okres bez przymrozków: 150–160 dni na północnym wschodzie, 200–220 dni na południu i 240–260 dni na południowym wybrzeżu Krymu. Średnia roczna suma opadów od 600–700 mm na północnym zachodzie do 300 mm na południowym wschodzie, w G. Krymskich 1000–1200 mm, w Karpatach Ukraińskich do 1600 mm; opady gł. letnie (czerwiec–lipiec), na południowym wybrzeżu Krymu w zimie (grudzień–styczeń); pokrywa śnieżna leży od ok. 3 tygodni na Płw. Krymskim do ponad 3 mies. w strefach leśno-stepowej i lasów mieszanych (grubość największa w lutym, w G. Krymskich ok. 40 cm, w Karpatach 70–80 cm); latem na południu i wschodzie częste suchowieje (wiatr wschodni i południowo-wschodni), przenoszące duże ilości pyłu; co 2–3 lata występują susze (gł. w lipcu–sierpniu).
Sieć rzeczna gęsta (ok. 73 tys. rzek, z tego 131 o dł. ponad 100 km), zwłaszcza w Karpatach i na Wyż. Donieckiej; prawie cała Ukraina należy do zlewiska M. Czarnego i M. Azowskiego, tylko 4% pow. (na północno-zachodnim pograniczu z Polską) odwadniane przez górny bieg Bugu i dopływy Sanu — w dorzeczu Wisły (tj. zlewisko Morza Bałtyckiego). W dorzeczu Dniepru leży 1/2 pow. kraju; dł. Dniepru w granicach Ukrainy wynosi 981 km, jego gł. dopływy: Prypeć (górny i dolny odcinki dł. 264 km), Desna, Teterew, Roś, Suła, Psioł, Worskła, Orzeł, Samara; południowo-zachodnia część gł. w dorzeczu Dniestru i Bohu; największą rzeką na wschodzie jest Doniec (dopływ Donu); na terytorium Ukrainy znajdują się źródła i górny bieg Prutu (dł. 272 km) i Cisy (233 km), a dolny odcinek Dunaju (dł. 174 km) stanowi granicę Ukrainy z Rumunią. Rzeki należące do dorzeczy Bohu, Dniepru i Dońca oraz lewe dopływy Dniestru mają najwyższe stany wody w kwietniu (ustrój śnieżno-deszczowy), rzeki karpackie — w lecie (zasilanie gł. deszczowe); zlodzenie rzek trwa 2–3 miesiące. Jezior jest mało (ok. 7 tys. o pow. 10 ha i więcej), gł. na Polesiu oraz na terenach zalewowych Dunaju, Dniepru, Desny i Dońca; największe jeziora: Jałpug (pow. 149 km2) i Kahuł (90 km2) nad Dunajem i Sasyk (lub Kunduk, 210 km2), Szahany, Alibej na wybrzeżu M. Czarnego; między Bugiem a Prypecią grupa ponad 30 krasowych Jez. Szackich, najgłębsze Świtaź (do 58,4 m). Na Dnieprze sztuczne zbiorniki zaporowe: Kijowski (922 km2), Kaniewski (675 km2), Krzemieńczucki (2250 km2), Dnieprodzierżyński (567 km2), Dnieprzański (410 km2) i Kachowski (2155 km2).
Naturalna roślinność Ukrainy, zwłaszcza stepowa, na wielkich obszarach ustąpiła miejsca uprawom rolnym. Północna i zachodnia część kraju leży w strefie lasów liściastych (dąbrowy z dębem szypułkowym, na zachodzie także buczyny z bukiem zwyczajnym, na północy bory sosnowe z sosną zwyczajną); środkowa część w strefie lasostepu (z dąbrowami i bujnymi stepami łąkowymi); część Ukrainy na południe od linii Bałta–Połtawa w strefie suchych stepów ostnicowych. W G. Krymskich rosną lasy dębowe (z dębem szypułkowym, bezszypułkowym i omszonym), sosnowe (z sosną krymską Pinus Pallasiana) i bukowe (z bukiem wschodnim Fagus orientalis), a na południowym wybrzeżu Krymu liczne gat. śródziemnomorskie. Na Podkarpaciu występują dąbrowy i buczyny; w Karpatach piętra dolnoreglowych buczyn do 1250 m, górnoreglowych świerczyn do 1550 m, kosodrzewiny do 1850 m i połoniny (hale alp.). Lesistość kraju 15,3% (1993, z tego na Polesiu 25% lasów, w Karpatach 40%, w G. Krymskich 10%). Bagna (gł. niskie) zajmują ok. 19 tys. km2, największe na Polesiu (zwłaszcza w obwodach wołyńskim i rówieńskim), miejscami (w górnym i środkowym biegu Prypeci) zabagnienie 20–30%; rozległe torfowiska w dolinach Desny i jej gł. dopływu — rz. Sejm, w środkowym biegu Dniepru i Dźwiny oraz w górnym Dniestru. Na pocz. XXI w. na Ukrainie było 10 parków nar. m.in.: Karpacki (od 1983, pow. 50,3 tys. ha) i Szacki (zał. 1983); 21 rezerwatów przyrody, m.in. Poleski (20 tys. ha) i Askania-Nowa.
W północnej części Ukrainy (do linii Łuck–Równe–Żytomierz–Kijów) występują bielicoziemy i gleby bagienne; w strefie leśno-stepowej na wierzchowinach czarnoziemy powstałe przeważnie na podłożu lessowym; miąższość poziomu próchniczego dochodzi do 75–100 cm; nad M. Czarnym i M. Azowskim występują gleby kasztanowe w kompleksie z sołonczakami i sołońcami; w dolinach rzecznych gleby aluwialne; w Karpatach i G. Krymskich brunatne gleby leśne oraz wysokogórskie łąkowe.
Naturalne środowisko Ukrainy uległo znacznemu przekształceniu i zniszczeniu. Największą katastrofę ekol. spowodowała awaria w Czarnobylskiej Elektrowni Jądrowej (26 IV 1986); izotopem cezu 137Cs zostało skażone 21% pow. kraju (gł. w obwodach: kijowskim, żytomierskim i czernihowskim). W zagłębiach: Donieckim, Krzyworoskim i Dnieprzańsko-Donieckim oraz w okolicy Kałusza doszło do mech. przekształcenia i niekiedy całkowitego zniszczenia pokrywy glebowej wskutek prac górniczych i składowania odpadów. Erozją jest dotknięte 29% pow. gruntów ornych (w czarnoziemnych obszarach prawobrzeżnej Ukrainy i na Wyż. Donieckiej — 60%). W południowej części Ukrainy, a także na terenach przyległych do sztucznych zbiorników wodnych występuje duże zasolenie gleb. Zmianom uległy również stosunki wodne, zwłaszcza w dolinie Dniepru (kaskada 6 zbiorników zaporowych) i na Polesiu (prace melioracyjne). Zrzuty ścieków przem., komunalnych i wód pokopalnianych oraz skażonych promieniotwórczo znacznie pogorszyły jakość wód Dniepru, Prypeci, Dońca i in. rzek; M. Czarne ulega postępującej degradacji, w M. Azowskim nastąpił niemal całkowity zanik ryb zdatnych do połowu. W 1990 emisja pyłów do atmosfery z zakładów przem. (elektrowni, hut, kombinatów chem.) wynosiła 2 mln t, gazów — 7,4 mln t (w tym dwutlenek siarki 2,8 mln t, tlenki azotu 0,8 mln t, tlenek węgla 3,3 mln t); największa emisja zanieczyszczeń występuje w Krzywym Rogu (1041 tys. t/rok), Mariupolu (598 tys. t) i Zaporożu (588 tys. t).
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia