Ukraina. Gospodarka
 
Encyklopedia PWN
Ukraina. Gospodarka.
W latach władzy sowieckiej kraj przemysłowo-rolniczy (pod względem potencjału gospodarczego zajmował 2. miejsce w ZSRR po Rosji); 2007 udział przemysłu i budownictwa w wytwarzaniu produktu krajowego brutto wynosił 32,3%, rolnictwa — 9,1%; produkt krajowy brutto (wg parytetu siły nabywczej) na 1 mieszkańca 6,9 tys. dolarów USA (2007). Gospodarka nadal ściśle związana z Rosją (zwłaszcza system energetyczny); reformy gospodarcze w stadium początkowym; nie ma jednolitej, konsekwentnie realizowanej koncepcji rozwoju; pomoc finansowa niewielka, ponieważ Ukraina nie podporządkowała się zaleceniom Międzynarodowego Funduszu Walutowego i Banku Światowego (których członkiem jest od 1992). Ziemia jest własnością państwową, spółdzielczą kolektywu i prywatną. Własność kolektywna (1987 było na Ukrainie 7697 kołchozów) została uznana za formę przejściową, w związku z tym ponad 1/2 kołchozów zamieniono w spółki albo kołchozy nowego typu; w czasowe użytkowanie na warunkach dzierżawy przekazuje się ziemie będące grupową własnością kolektywnych gospodarstw rolnych, spółdzielni rolniczych i rolniczych spółek akcyjnych na okres nie dłuższy niż 5 lat. Na początku XXI w. inwestycje zagraniczne na Ukrainie wyniosły 3,2 mld dolarów USA, z czego w rolnictwie, które wymaga olbrzymich nakładów kapitałowych, zainwestowano tylko ok. 3% kapitału; w 2006 wartość inwestycji wzrosła do ok. 17 mld dolarów USA. Znaczny wzrost PKB w pierwszych latach XXI w. (12,4% w 2004) związany był głównie z rosnącym eksportem żelaza i stali do Chin; w 2005 gwałtowne zahamowanie wzrostu PKB (tylko 2,4%) wynikające m.in. ze wzrostu cen paliw na rynkach światowych przy jednoczesnym spadku cen metali; w 2006 koszty gospodarki obciążyło dodatkowo podniesienie przez Rosję ceny dostarczanego Ukrainie gazu.
Moce produkcyjne poszczególnych gałęzi przemysłu, rolnictwa i transportu są wykorzystywane w stopniu nieprzekraczającym 50% ich zdolności wytwórczej; największy spadek produkcji w przemyśle metalowym, chemicznym (zwłaszcza petrochemicznym), lekkim i papierniczym; częste przerwy w dostawach gazu ziemnego i ropy naftowej (a także ich zmniejszanie) z powodu zaległości płatniczych; produkcja przemysłowa na skutek wzrostu cen paliw i surowców oraz przestarzałej technologii przestała być konkurencyjna na rynkach zachodnich, także w krajach Wspólnoty Niepodległych Państw. Zadłużenie zagraniczne Ukrainy wynosi 21,7 mld dolarów USA (z tego 18,3 mld dolarów USA to zadłużenie długoterminowe). Roczne koszty obsługi długu zagranicznego są równe 53,7% rocznych wpływów z eksportu dóbr i usług (2005). Rezerwy dewizowe (bez złota) na koniec 2005 wyniosły 19,1 mld dolarów USA.
Przemysł. Na Ukrainie występują bogate i różnorodne złoża surowców mineralnych. Węgiel kam. wydobywa się w Zagłębiu Donieckim i Zagłębiu Lwow.-Wołyńskim (od 1954), węgiel brunatny w Zagłębiu Naddnieprzańskim; w górnictwie węgla jest zatrudnionych ok. 450 tys. osób, działają 193 kopalnie (2001), średnia głęb. kopalń 600 m (w wielu do 1100 m), część robót jest wykonywana ręcznie; bardzo wysoka wypadkowość. Wydobycie ropy naft. i gazu ziemnego (18,8 mld m3, 2005) w Zagłębiu Dnieprowsko-Donieckim (na l. brzegu Dniepru), na Podkarpaciu i w Zagłębiu Czarnomorsko-Krymskim (także z dna morza, eksploatacja na skalę przem. od 1966); produkcja ropy naft. stanowi ok. 10% zapotrzebowania krajowego, produkcja gazu ziemnego — 20%; trwają poszukiwania nowych złóż; 1993 odkryto duże złoża gazu ziemnego w obwodzie połtawskim. Eksploatacja rud żelaza w  obwodach dniepropetrowskim, zaporoskim, połtawskim i na Krymie (Kercz), rud manganu w obwodzie dniepropetrowskim (Nikopol), rud metali kolorowych (cynk, ołów, rtęć, glin) i ziem rzadkich (rutyl, cyrkon). Sole potasowe wydobywa się na Podkarpaciu, sól kam. — w Donbasie. Moc zainstalowana w elektrowniach wynosi 54 GW (2003); produkcja energii elektrycznej — 181,3 mld kW·h (2003); elektrownie cieplne (opalane węglem lub mazutem) dostarczają 49% energii elektrycznej (największe w Zagłębiu Donieckim, na Naddnieprzu oraz w Krzywym Rogu i Kijowie), wodne — 5% (na Dnieprze kaskada 6 elektrowni wodnych o łącznej mocy 3800 MW, na rz. Boh — Elektrownia Taszłycka,1800 MW); 2002 elektrownie jądr. wyprodukowały 45% energii elektrycznej; po zamknięciu XII 2000 Elektrowni Czarnobylskiej pozostają elektrownie: Chmielnicka, Zaporoska, Południowoukr., Rówieńska. Główne działy przemysłu przetwórczego: metalurg. i elektromaszynowy; hutnictwo żelaza (Dniepropetrowsk, Dnieprodzierżyńsk, Zaporoże, Krzywy Róg, Donieck, Ałczewśk, Mariupol) — 7. w świecie producent stali surowej 38,6 mln t, 2005); hutnictwo aluminium, tytanu, magnezu (Zaporoże), rtęci (Gorłówka), cynku (Donbas). Największe zakłady przemysłu zbrojeniowego: fabryka czołgów w Charkowie i zakłady Jużmasz w Dniepropetrowsku; przemysł maszyn i urządzeń górniczych i hutn. (Kramatorsk, Mariupol, Gorłówka), maszyn energ. (Charków, Zaporoże), maszyn roln. (m.in. do zbioru buraków cukrowych — Dniepropetrowsk, Tarnopol), obrabiarek (Kijów, Charków, Dniepropetrowsk, Odessa, Kramatorsk); przemysł precyzyjny (Kijów, Lwów, Sumy, Charków, Iwano-Frankowsk), elektrotechniczny i elektroniczny (produkcja transformatorów w m. Chmielnicki, odbiorników telew. we Lwowie i Symferopolu); przemysł środków transportu, gł. samochodowy (Zaporoże, Łuck, Krzemieńczuk, Lwów), lotn. (Kijów, Charków, Dniepropetrowsk — rakiety wynoszące satelity na orbitę Ziemi), stoczn. (Kercz, Mikołajów, Chersoń, Kijów); rozwinięty przemysł chem. (koksochem., nawozy miner., petrochemiczny., tworzywa sztuczne, farby, gumowy, farm.) i miner. (cementowy, ceramiki budowlanej, wyroby azbestowo-cementowe, materiały ogniotrwałe, produkcja domów, szklarski). Najważniejsze gałęzie przemysłu spoż.: cukr. (w ZSRR na Ukrainie przypadało 65% całej produkcji cukru, ob. prawie 200 cukrowni o starej technologii, wymagające modernizacji), mleczarski, olejarski, mięsny, owocowo-warzywny, winiarski (Krym, obwody odeski i zakarpacki), tytoniowy (Lwów, Krzemieńczuk, Czerkasy); w przemyśle lekkim najlepiej rozwinięty przemysł bawełn. (Chersoń, Tarnopol, Donieck, Czerniowce), wełn. (Czernihów, Ługańsk, Odessa), jedwabn. (Kijów, Czerkasy), lniarski (Żytomierz, Równe) i dziewiarski oraz odzież. i obuwn. (Kijów, Charków, Lwów, Odessa); ponadto przemysł drzewny (m.in. mebl.) i celulozowo-papierniczy. Największa koncentracja przemysłu w Zagłębiu Donieckim.
Rolnictwo. Użytki rolne zajmują ponad 67% pow. kraju, z tego grunty orne 55%, łąki i pastwiska 11%, sady i winnice 1,6% (2001); ziemie nawadniane 2,3 mln ha (gł. w strefie stepowej), duże systemy nawadniające (kachowski, krasnoznamieński, tatarbunarski, kanały Północnokrymski, Dniepr–Donbas); osuszono ponad 3 mln ha, gł. na Polesiu. Zużycie nawozów sztucznych spadło z 1,3 mln t w 1993 do 589 tys. t w 2002 (przeciętnie 14 kg/ha użytków rolnych); 1990 nie było nawożone 17% pow. uprawnej, 1993 — 40%. Struktura zasiewów: zboża — ponad 49%, rośliny pastewne oraz ziemniaki i warzywa — 39,6%; gł. zboża: pszenica ozima (17,5 mln t, 2004; gł. uprawiana w strefach stepowej i leśno-stepowej), kukurydza (8,8 mln t) na ziarno (strefa stepowa), ryż (na ziemiach nawadnianych w południowej części Ukrainy), ponadto jęczmień, żyto (Polesie, przedgórza Karpat), proso, owies; gł. rośliny przem.: buraki cukrowe (uprawa w strefie leśno-stepowej), słonecznik (w strefie stepowej), len (na Polesiu i w zachodniej części Ukrainy), chmiel (w północno-zachodniej części Ukrainy), konopie (wschodnie Polesie, środkowa część Ukrainy), tytoń (Krym, Zakarpacie); ważną rośliną żywieniową i przem. są ziemniaki (20,8 mln t), uprawiane powszechnie, oprócz południowej części kraju; rozwinięta uprawa drzew owocowych i warzyw (zwłaszcza dyniowatych), na Krymie, w Zakarpaciu i nad M. Czarnym — winorośli; w strefach leśno-stepowej i stepowej uprawia się rośliny leczn. i olejkodajne (mięta, lawenda, róża). Pogłowie bydła wynosi 7,7 mln, trzody chlewnej — 7,3 mln, owiec i kóz — 1,9 mln; bydło mleczne hoduje się w strefach podmiejskich, typu mięsno-mlecznego w strefie leśno-stepowej i w Karpatach, mleczno-mięsnego w strefie stepowej; hodowla trzody chlewnej gł. w strefach podmiejskich, owiec w strefie stepowej, w Karpatach i na Polesiu; rozwinięta hodowla drobiu, ponadto pszczelarstwo (Polesie, strefa leśno-stepowa), hodowla jedwabników (strefa stepowa), zwierząt futerkowych. Gospodarka leśna (m.in. zadrzewienia na gruntach nieleśnych), pozyskiwanie drewna.
Turystyka. W 2005 kraj odwiedziło 12,5 mln turystów zagr.; wpływy z turystyki 1,5 mld dol. USA. Znane kąpieliska i uzdrowiska Ukrainy: Jałta, Ałuszta, Ałupka, Hurzuf i Eupatoria (na Krymie), grupa uzdrowisk odesskich (wzdłuż M. Czarnego, na dł. 70 km) oraz Zaleszczyki (nad Dniestrem); popularne uzdrowiska balneolog.: Truskawiec (na Podkarpaciu), Myrhorod (obwód połtawski), Morszyn (Podole).
Transport i łączność. Sieć komunik. stosunkowo dobrze rozwinięta; w przewozach towarów i pasażerów gł. rolę odgrywa transport kol.; dł. linii kol. (szerokotorowe) 22,5 tys. km (2004), z tego 9,2 tys. km zelektryfikowanych; na 100 km2 przypada 3,7 km linii (w Zagłębiu Donieckim ponad 6 km); najważniejsze magistrale: Warszawa–Kijów–Moskwa, Kijów–Odessa, Kijów–Lwów, Charków–Dniepropetrowsk–Chersoń, Krzywy Róg–Donbas–Moskwa, Sewastopol–Charków–Moskwa; dł. dróg samochodowych 169,7 tys. km, z czego 97% utwardzonych. Duże znaczenie ma transport wodny (mor. i rzeczny); gł. porty mor.: Odessa, Illicziwśk, Chersoń, Izmaił, Mariupol, Kercz, Jałta, Reni; żegluga kabotażowa na trasach Kercz–Mariupol i Odessa–Noworosyjsk (Rosja); połączenie promowe z Bułgarią (Illicziwśk–Warna); 1993 otwarto 17 portów dla statków amer.; łączna dł. śródlądowych dróg wodnych wynosi 2,2 tys. km (2006); gł. arterią jest Dniepr z Desną i Prypecią, częściowo Boh, Doniec, Dniestr i Dunaj; rzekami przewozi się gł. materiały budowlane, węgiel, rudy metali, produkty naft., zboże, maszyny; gł. porty na Dnieprze: Kijów, Kaniów, Czerkasy, Krzemieńczuk, Dniepropetrowsk, Zaporoże. Główne porty lotn.: Kijów, Lwów, Charków, Odessa, Symferopol, Dniepropetrowsk, Zaporoże. Przez terytorium Ukrainy z Rosji biegną międzynar. magistralne rurociągi naft. na zachód — Przyjaźń (południowe odgałęzienie, m.in. na Węgry, dł. 680 km) i na Kaukaz, oraz — gazociągi: Braterstwo (do Słowacji, Czech i Niemiec) i Orenburski Rurociąg Gazowy; ogólna dł. rurociągów ok. 29 tys. km, w tym 20 tys. km to gazociągi. Sieć telefoniczna w pierwszych latach XXI w. szybko modernizowana; 12,1 mln abonentów telefonii stacjonarnej (2004); gwałtownie rośnie liczba użytkowanych telefonów komórkowych (17,2 mln, 2005).
Handel zagraniczny. Wartość eksportu 38,2 mld dol. USA, importu 37,2 mld dol. USA (2005); w eksporcie największą pozycję zajmują metale (zwłaszcza surówka i stal) i wyroby metal., produkty chem. i rolne, sprzęt transportowy, surowce miner.; gł. artykuły importu: paliwa, chemikalia, sprzęt transportowy; gł. partnerzy handl.: Rosja, Niemcy, Turkmenistan, Turcja, Włochy.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Zaleszczyki, panorama miasta, Zaleszczyki w zakolu Dniestru (Ukraina)fot. B. Lemisiewicz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia