Stany Zjednoczone. Film

Stany Zjednoczone. Film.

Kinematografia amerykańska ma duży udział w narodzinach i rozwoju przemysłu filmowego oraz sztuki filmowej; konstruktorzy i technicy amerykańscy wnieśli istotny wkład w wynalazek kinematografu i jego udoskonalenie (m.in. G. Eastman, Th.A. Edison), a następnie we wprowadzenie dźwięku, prace nad kolorem, technikami panoramicznymi, montażem elektronicznym itp. Kino amerykańskie stworzyło nowe własne gatunki filmowe, takie jak western, musical, rozwinęło burleskę i komedię filmową, wywarło zasadniczy wpływ na rozwój filmowego dramatu obyczajowego i kryminalnego; kinematografia amerykańska stała się dla wielu kinematografii europejskich wzorem do naśladowania, doprowadziła do perfekcji tzw. system potokowy w produkcji filmowej i  „star system” w dziedzinie kultury masowej; kinematografia ta jest nieustannie potentatem produkcji filmowej na świecie, choć znaczenie Hollywood osłabiła konkurencja telewizji oraz rynek kaset wideo; wytworzyła swoistą mitologię („fabryka snów”), której poświęcili liczne prace socjologowie i badacze kultury masowej. W 1896 (po pionierskich próbach Edisona i rozwoju agend filmowych rejestrujących aktualne wydarzenia) rozpoczęła się w Stanach Zjednoczonych nieprzerwana produkcja filmowa; pionierem w zakresie narracji filmowej był E.S. Porter, który przyczynił się do rozwoju prymitywnej formy widowiska filmowego przez stosowanie zbliżeń i montażu; jego Napad na ekspres (1903) zapowiadał western. Kino jarmarczne rozwinęło zwłaszcza 2 konwencje: westernu (m.in. W.S. Hart, B. Billy, T. Mix) i burleski (m.in. M. Sennett i jego trupa), które zyskały kinematografii amerykańskiej światową popularność; rozwijające się od 1908 Hollywood przekształciło się w ważny ośrodek produkcyjny; zreformowano i udoskonalono głównie system produkcji (m.in. zasady specjalizacji, potokowości itp. wprowadzone przez Th.H. Ince'a); dla rozwoju sztuki filmowej wielkie znaczenie miała działalność reżyserska D.W. Griffitha, który wzorując się na literackiej metodzie narracji zastosował dramaturgię równoległej akcji, udoskonalił filmowe środki wyrazu — montaż i zbliżenie, wprowadził na ekran wielką epikę (arcydzieła filmowe Narodziny narodu 1915 i Nietolerancja 1916), wychował nowe pokolenie aktorów, wolne od maniery teatralnej (m.in. L. Gish, M. Pickford). Okres I wojny światowej sprzyjał światowej ekspansji kina amerykańskiego i stał się początkiem „złotej ery” Hollywood, trwającej do 1928; ze szkołą amerykańskiej burleski i komedii są związane wielkie indywidualności kina światowego (m.in. Ch. Chaplin, B. Keaton i H. Lloyd, którzy stworzyli nowy, artystycznie doskonały styl humoru); rozwinęła się szkoła melodramatu i historycznego monumentalizmu (m.in. C.De Mille i E. Lubitsch). Z Europy zaczęli przybywać do USA najwybitniejsi twórcy, by spróbować swych sił w Hollywood (m.in. M. Stiller, V. Sjöström, F.W. Murnau i in.); film amerykański wylansował wielkie gwiazdy kina (m.in. R. Valentino, G. Swanson, Pickford, D. Fairbanks i in.), torując drogę kinematografii amerykańskiej do światowych sukcesów komercyjnych; sytuacja ta sprzyjała monopolizacji przemysłu filmowego, który ograniczał swobodę twórczą reżyserów (np. E. von Stroheim); tylko nieliczni potrafili zachować niezależność (np. Chaplin); w końcu lat 20. powstało wiele wybitnych dzieł K. Vidora (Człowiek z tłumu 1928), J. von Sternberga (Noce Chicago 1927), dokumentalisty R. Flaherty'ego (Nanuk Eskimos 1922); 1919–24 w duży koncern filmowy połączyły się największe wytwórnie amerykańskie — z Metro Pictures Corporation, Goldwyn Company oraz Mayer Pictures powstała wytwórnia Metro-Goldwyn-Mayer; pionierską rolę w kinematografii amerykańskiej odegrało również przedsiębiorstwo Warner Brothers Pictures Inc.; 1927 założono w Los Angeles Academy of Motion Picture Arts and Sciences, która od 1929 przyznaje prestiżowe nagrody Oscara. Wprowadzenie dźwięku zrewolucjonizowało amerykański model produkcji filmowej, masowo powstawały ekranowe rewie i operetki (m.in. H. Beaumonta, J.M. Andersona Król jazzu 1930); pojawiły się nowe gwiazdy (F. Astaire, J. Mac Donald, G. Rogers) i indywidualności reżyserskie (R. Mamoulian); rozwinął się film gangsterski (H. Hawks, M. Le Roy), nawiązujący do ery prohibicji i narastającej fali przestępstw; w kinie amerykańskim stanowił on początek nurtu społecznego, którego szczyt przypadł na okres rooseveltowskiego New Dealu; w nurcie tym powstawały rozmaite filmy, m.in. pacyfistyczne (Na Zachodzie bez zmian I. Milestone'a 1930), oskarżające np. system więziennictwa w USA (Hawks, G. Hill) oraz światowy faszyzm (Dyktator Chaplina 1940), protestujące przeciw technicyzacji życia (Chaplin); realizowano komedie pełne aktualnych aluzji, o charakterze publicystycznym (F. Capra); lata 30. były także okresem wielkiego rozwoju i sukcesów filmu rysunkowego (W. Disney), westernu (J. Ford), dramatu psychologicznego (m.in. W. Wyler, E. Lubitsch) i kryminalnego (Hawks, A. Hitchcock); na ekranach święciły triumfy nowe indywidualności aktorskie (m.in. M. Dietrich, E.G. Robinson, P. Muni, H. Bogart) oraz gwiazda pierwszej wielkości — G. Garbo (Królowa Krystyna 1934, Dama Kameliowa 1936). Przełom lat 30. i 40. obfitował w tzw. czarny film kryminalny (m.in. J. Huston, B. Wilder, J. Dassin, M. Ray) i odnowiony western (W.A. Wellman, Ford, Wyler); wielkiego przełomu w narracji filmowej dokonał O. Welles (Obywatel Kane 1941); w jego ślady poszli inni (m.in. F. Zinnemann W samo południe 1952). Okres II wojny światowej przyniósł wzrost tendencji lewicowych w filmie amerykańskim, wzmożenie zainteresowań społecznych i politycznych twórców filmowych, a także ożywienie filmu dokumentalnego (m.in. J. Ivens, C. Foremen); ten nurt społeczny w kinie amerykańskim został zahamowany w latach 50. w okresie maccartyzmu, w którym zmuszono do emigracji wielu wybitnych twórców (m.in. Chaplina, Dassina, J. Loseya); w kinie pojawiła się nowa generacja twórców wywodząca się z teatru i telewizji (m.in. E. Kazan, R. Aldrich, A. Mann), której wkład okazał się bardzo istotny dla dalszego rozwoju amerykańskiego kina; za sprawą Kazana — współtwórcy Actor’s Studio, do filmu weszło nowe pokolenie aktorskie (m.in. J. Dean, M. Brando, M. Monroe, E. Taylor, A. Hepburn, J. Woodward, G. Peck, B. Lancaster, M. Clift, A. Quinn, J. Stewart, P. Newman) oraz czerpano z doświadczeń teatru i literatury amerykańskiej (T. Williams, A. Miller). Na początku lat 60. weszła w życie ustawa o oddzieleniu dystrybucji filmów od ich produkcji, przyczyniając się, wraz z konkurencją telewizji, do dużej zmiany organizacji przemysłu filmowego; z jednej strony faworyzowano nowe techniki (m.in. cinerama, cinemascope i in.), co pociągało za sobą rozwój filmu monumentalnego i widowiskowego (np. Ben Hur Wylera 1959), z drugiej zaś strony stworzono korzystniejsze warunki dla twórców niezależnych (m.in. S. Lumet, Mann, S. Kubrick, S. Kramer); rozwijało się tzw. kino podziemne (New American Cinema) skupiające amerykańską awangardę filmową (m.in. J. Mekas, A. Warhol, K. Anger); interesującym zjawiskiem była tzw. szkoła nowojorska, uprawiająca dokumentalny zapis i zajmująca się tematyką społeczną (m.in. L. Rogosin, J. Cassavetes, S. Clark). U schyłku lat 60. i na początku 70. w kinie amerykańskim dokonały się ważne zmiany pokoleniowe, w walce o widza wysokobudżetowe filmy hollywoodzkie przegrywały z telewizją, straciła moc hollywoodzka recepta na popularność filmów („star system”); młodzi producenci i filmowcy zaczęli unikać kosztownych atelier's, a swoje filmy realizowali wprost na ulicy, w naturalnych wnętrzach i plenerach; kinematografia zerwała ze spuścizną „fabryki snów”, twórcy coraz częściej zaczęli odchodzić od sentymentalnych schematów Hollywood (tzw. kina papy), nasycając nawet tradycyjne gatunki filmowe moralnymi i społecznymi problemami amerykańskiej współczesności, jej obsesjami i nadziejami (m.in. rewolucja obyczajowa końca lat 60., filozofia „dzieci-kwiatów”, eksplozja subkultury młodzieżowej); inscenizatorem wielkich widowisk epickich realizowanych w swojej wytwórni Zoetrope był F.F. Coppola (m.in. Ojciec chrzestny 1972); do twórców niezależnych nowej fali lat 60. i 70. należy także A. Penn (np. Bonnie i Clyde 1967, Mały wielki człowiek 1970, Przełomy Missouri 1976); filmy tego okresu stały się agresywne, szokujące brutalnością i okrucieństwem, dotyczy to zarówno dramatów obyczajowych (m.in. M. Nichols, D. Hopper, S. Pollack, B. Rafelson), filmów policyjno-gangsterskich (Penn, W. Friedkin, Coppola), jak i filmów muzycznych (M. Wedleigh, B. Fosse — Kabaret 1972), przeżywających regres westernów (S. Peckinpah) i filmów wojennych (R. Altman); sukcesy odnosić zaczęło nowe pokolenie aktorów (m.in. J. Fonda, M. Farrow, L. Minelli, F. Dunaway, A. Dickinson, G. Hackman, D. Hoffman, J. Nicholson). Nową erę w kinie amerykańskim zapoczątkował w końcu lat 70. S. Spielberg — twórca filmowej fantazji, w których połączył gatunek science fiction z tradycyjnymi baśniami dla dzieci, wykorzystując najnowocześniejszą technikę elektroniczno-komputerową (m.in. Poszukiwacze zaginionej arki 1981, E.T. 1982 i in.); w podobnej poetyce tworzył także G. Lucas (Gwiezdne wojny 1977); drugi biegun kina stanowiła w latach 80. nowa fala twórców niezależnych, sprzeciwiających się wizji rzeczywistości proponowanej przez kino „masowej fantazji” (m.in. A. Poe, A. Rudolph, J. Jarmusch, S. Driver, S. Seidelman, J. Coen, D. Byrne, B. Sherwood, J. Demme); działał także nowojorski underground (m.in. S. i B. Burroughs, E. Beckman, L. Borden, R. Breer, V. Dick, R. Frank, S. Friedrich, E. Gehr, B. Gordon, P. Hutton, S. Lee, J. Mekas, Y. Rainer, J. Smith); ważne miejsce w kinie amerykańskim zajmuje motyw wojny wietnamskiej przeżywający znamienną ewolucję, od doktrynerskiej apoteozy amerykańskiej misji obrońców demokracji (Zielone berety J. Wayne’a 1968) do naiwnego pacyfizmu (Goście Kazana 1972), a także od epickich fresków z patriotycznym podtekstem (Łowca jeleni M. Cimino 1978) po efektowne kino akcji (Rambo S. Stallone części 1–3 1982–88); niezwykle sugestywny obraz wojny ukazali w swych filmach Coppola (Czas Apokalipsy 1979) i O. Stone (Pluton 1986 i Urodzony 4 lipca 1989); żywiołowo rozwija się film rozrywkowy szukający inspiracji we wschodnich sztukach walki (nurt ten zapoczątkował B. Lee), literaturze science fiction, fantasy, sensacyjnej, kreujący bohaterów o niezwykłej sile i sprawności, nasycony perfekcyjnymi efektami specjalnymi (Stallone, A. Schwarzenegger, J.G. Avildson, J. Cameron, P. Verhoeven); stałym elementem kina amerykańskiego jest obecność w nim twórców spoza USA, którzy odnoszą artystyczne sukcesy (R. Polański, M. Forman, J. Schlesinger, M. Konczałowski, W. Wenders, K. Reisz, J. Boorman, H. Hudson, R. Attenborough, B. Bertolucci, B. Beresford, J. Ivory, P. Weir i in.). Kino amerykańskie lat 80. i początków 90. osiągnęło wysoki poziom artystyczny dzięki dokonaniom twórców starszego i średniego pokolenia (m.in. W. Allen, P. Bogdanovich, M. Scorsese, B. De Palma, C. Eastwood, C. Costner), a także nowym indywidualnościom aktorskim (m.in. M. Streep, D. Keaton, M. Pfeiffer, J. Lange, Sh. Stone, Cher, G. Davis, J. Foster, K. Basinger, J. Roberts oraz R. De Niro, H. Ford, A. Pacino, M. Gibson, M. Douglas, M. Sheen, A. Hopkins, J. Irons, T. Cruise, T. Hanks, B. Affleck, N. Cage, M. Damon); tendencje połowy lat 90. w kinie amerykańskim krytycy określili mianem postmodernizmu (żonglowanie konwencjami, polimorfizm, oswajanie się twórców z różnymi mediami audiowizualnymi, tworzenie w poetyce wideoklipów).

Bibliografia

J. TOEPLITZ Nowy film amerykański, Warszawa 1973;

K. MICHALSKI Nowe Hollywood, Warszawa 1987;

J SKWARA Sezon smutnego kosmity, Warszawa 1988;

M. GOŁĘBIOWSKI Musical amerykański na tle kultury popularnej USA, Warszawa 1989;

A. HELMAN Film gangsterski, Warszawa 1990.

Kelly Gene, Deszczowa Piosenka (1952).

Coppola Francis Ford, Ojciec chrzestny II, kadr z filmu, 1974

Keaton Buster, kadr z filmu Generał (1926)

Luchino Visconti, Lampart, kadr z filmu , na pierwszym planie Burt Lancaster, 1963