Rosja. Warunki naturalne

Rosja. Warunki naturalne.

Ukształtowanie powierzchni.

Od północy otaczają Rosję wody Oceanu Arktycznego (morza: Barentsa, Białe, Karskie, Łaptiewów, Wschodniosyberyjskie, Czukockie), od wschodu — Oceanu Spokojnego (morza: Beringa, Ochockie, Japońskie); na południowym zachodzie bezodpływowe Morze Kaspijskie i morza śródlądowe Oceanu Atlantyckiego (Czarne z Azowskim), na północnym zachodzie — Morze Bałtyckie; główne wyspy: Ziemia Franciszka Józefa, Nowa Ziemia, Ziemia Północna, Wyspy Nowosyberyjskie, Wyspa Wrangla (na Oceanie Arktycznym), Sachalin, Kuryle (na Oceanie Spokojnym). Linia brzegowa silnie rozwinięta; największe półwyspy: Kolski, Jamał, Gydański, Tajmyr, Kamczatka. Rozciągłość południkowa 2500–4000 km, równoleżnikowa — 9000 km. 3/4 powierzchni stanowią tereny równinne; prawie całą europejską część zajmuje Nizina Wschodnioeuropejska (obszar fałdowań prekambryjskich pod pokrywą skał osadowych), w obrębie której wyróżnia się niewysokie (250–375 m) wyżyny (Wałdaj, Grzęda Smoleńsko-Moskiewska, Środkoworosyjska, Nadwołżańska, Uwały Północne) występujące na przemian z nizinami (Ocko-Dońska, zachodnia część Nadkaspijskiej, Peczorska); Nizinę Wschodnioeuropejską ograniczają od wschodu hercyńskie góry Ural (Narodna, 1895 m); część azjatycka kraju (Syberia) obejmuje 5 prowincji fizycznogeograficznych; na wschód od Uralu rozciąga się Nizina Zachodniosyberyjska (obszar fałdowań kaledońskich i hercyńskich pod pokrywą skał osadowych), jedna z największych równin akumulacyjnych na Ziemi (ok. 3 mln km²), w środkowej części silnie zabagniona, na peryferiach wzniesiona do 150–250 m; między dolinami Jeniseju i Leny jest położona Wyżyna Środkowosyberyjska (platforma prekambryjska z tarczami ałdańską i anabarską) pocięta gęstą siecią głębokich dolin rzecznych; ponad jej powierzchnią wznoszą się odosobnione masywy, na północno-zachodnim skraju góry Putorana (Kamień, 1701 m); na wschód od Leny (Syberia Północno-Wschodnia i rosyjski Daleki Wschód) sfałdowane w orogenezie kimeryjskiej góry: Wierchojańskie, Czerskiego (Pobieda, 3147 m), Kołymskie, Czukockie, Koriackie, Dżugdżur, Sichote Aliń; w południowej części (południowa Syberia) łańcuchy górskie powstałe w starszych orogenezach (bajkalskiej i kaledońskiej): Ałtaj (Biełucha, 4506 m), Ałatau Kuźniecki, Sajan Zachodni i Sajan Wschodni, góry Tuwy, Przybajkala i Zabajkala, Stanowe; półwysep Kamczatka (Kluczewska Sopka, 4750 m), Sachalin i Kuryle stanowią obszar intensywnej działalności wulkanicznej (pacyficzny system Alpidów); mniejsze niziny występują w północnej strefie przybrzeżnej (Jańsko-Indygirska, Kołymska); między górami Byrranga (na półwyspie Tajmyr) i Wyżyną Środkowosyberyjską rozciąga się Niziną Północnosyberyjska. Na południowo-zachodnim pograniczu, między Morzem Czarnym i Morzem Kaspijskim, Wielki Kaukaz (Elbrus, 5642 m — najwyższy szczyt Rosji), wypiętrzony w trzeciorzędzie (orogeneza alpejska), oddzielony od Niziny Wschodnioeuropejskiej zapadliskiem przedgórskim (Obniżenie Kumsko-Manyckie).

Klimat.

Rosja leży w 2 strefach klimatycznych: okołobiegunowej (z klimatem polarnym i subpolarnym) i umiarkowanej (większa część terytorium Rosji); klimaty chłodne panują w północnej części nizin Wschodnioeuropejskiej i Zachodniosyberyjskiej oraz na obszarach górskich Syberii Północno-Wschodniej, ciepłe — na południu obu nizin oraz na Przedkaukaziu; wielka rozciągłość równoleżnikowa i znaczne oddalenie od morza powodują silny kontynentalizm klimatu (w Jakucji średnia roczna amplituda temp. osiąga 60–70°C); cechy morskie i przejściowe między klimatem morskim i kontynentalnym ma skrajnie zachodni i północno-zachodni obszar, wystawiony na wpływ atlantyckich mas powietrza; wybrzeża Morza Ochockiego i Morza Japońskiego oraz Sachalin, Kuryle i południowo-wschodnia Kamczatka, a także doliny Amuru i Ussuri są objęte działaniem cyrkulacji monsunowej, na wybrzeżu i wyspach jesienią pojawiają się tajfuny; w Wielkim Kaukazie i górach Syberii zaznacza się piętrowość klimatyczna. Izotermy stycznia mają przebieg południkowy, lipca — równoleżnikowy. Średnia temperatura w styczniu obniża się od 0°C i –5°C w zachodniej części europejskiej i na Przedkaukaziu, do –40°C w Jakucji (absolutne minimum zanotowane w Ojmiakonie wynosi –78°C), na Dalekim Wschodzie wzrasta do –15°C; temperatura w lipcu wynosi od ok. 0°C na Ziemi Franciszka Józefa i Ziemi Północnej, 0–10°C na północnym wybrzeżu, do 20–25°C w południowej części Niziny Wschodnioeuropejskiej i ok. 20°C w południowej części Niziny Zachodniosyberyjskiej. Najwyższe opady występują w Wielkim Kaukazie i Ałtaju — do 2000 mm; południowa część rosyjskiego Dalekiego Wschodu i południowo-wschodnia Kamczatka otrzymują 600–1000 mm; na pozostałym obszarze średnia roczna suma opadów jest niska, od 600–500 mm na zachodzie do 200 mm na Wyżynie Środkowosyberyjskiej i obszarze górskim Syberii Północno-Wschodniej, oraz 100–150 mm na Nizinie Nadkaspijskiej; na przeważającej części Rosji opady występują w lecie; pokrywa śnieżna utrzymuje się do 9–10 miesięcy na północy i ok. 1 miesiąca w południowej części Niziny Wschodnioeuropejskiej; zimą częste silne wiatry i zamiecie (buran, purga). Linia wiecznego śniegu przebiega od poziomu morza na wyspach arktycznych, do powyżej 2000 m w górach południowej Syberii; największe lodowce górskie w Ałtaju (m.in. Katuński, długości 8 km); w północnej części kraju, od Półwyspu Kolskiego po południową Syberię, występuje wieloletnia zmarzlina; latem na północy grunt odmarza na głębokość do 30–40 cm, na południu — do ok. 3 m.

Wody.

W Rosji jest ok. 120 tysiecy rzek o długości powyżej 10 km; łączna ich długość wynosi 2,3 mln km. Przeważająca część rzek należy do zlewiska Oceanu Arktycznego; główne rzeki: Dwina, Peczora, Ob z Irtyszem, Jenisej, Lena, Indygirka, Kołyma. Daleki Wschód jest odwadniany przez rzeki uchodzące do mórz Oceanu Spokojnego, główne Amur, Anadyr, Penżyna; do Morza Bałtyckiego (Zatoka Fińska) uchodzi Newa, do Morza Czarnego i Morza Azowskiego — Don i Kubań; Wołga — największa rzeka europejskiej części Rosji — przy ujściu do Morza Kaspijskiego tworzy rozległą deltę. Większość rzek jest zasilana przez opady deszczowe oraz wody topniejących śniegów; najwyższe stany wód występują na wiosnę oraz na początku lata, z wyjątkiem rzek południowej części Dalekiego Wschodu (2 połowa lata). Okres zlodzenia rzek wynosi od 1–2 miesięcy w Kraju Krasnodarskim, do 8 miesięcy w północnych regionach Syberii. Zasoby energetyczne ocenia się na ok. 320 mln KW, największe — w rzekach syberyjskich (Jenisej, Lena, Angara, Ob, Irtysz). Na terytorium Rosji znajduje się ok. 2 mln jezior słodkowodnych i słonych; największe skupienia na północnym zachodzie w europejskiej części (Karelia) oraz w południowej części Niziny Zachodniosyberyjskiej; do największych jezior należą: Morze Kaspijskie, Bajkał, Ładoga, Onega, Tajmyr, Chanka, Pejpus, Czany, Białe, Wygoziero, Topoziero, Ilmeń; na rzekach liczne sztuczne jeziora; spośród zbiorników retencyjnych o powierzchni ponad 1000 km² największą pojemność mają: Górnoswirski na rzece Swir (260 km²), Bracki na Angarze (169 km²), Samarski na Wołdze (58 km²). Bagna i obszary zabagnione zajmują ok. 2 mln km²; największe kompleksy bagien występują w strefie leśnej, na Nizinie Zachodniosyberyjskiej, zwłaszcza między Obem i Irtyszem (Wasiuganje), na Nizinie Północnosyberyjskiej oraz w północnej części Niziny Wschodnioeuropejskiej.

Świat roślinny.

Wyspy Oceanu Arktycznego mają bardzo skąpą roślinność, typową dla pustyni polarnej; wybrzeża Oceanu Arktycznego porastają tundry (ubogie arktyczne na północy, krzewinkowe, mszyste i porostowe w środkowej części oraz krzewiaste z karłowatymi brzozami i wierzbami na południu). Na nizinach tundra graniczy poprzez pas lasotundry ze strefą tajgi, która sięga na południu po linię Petersburg–Jekaterynburg–północne podnóże Ałtaju. Tajgę europejską tworzą w zachodniej części świerk pospolity i sosna zwyczajna; we wschodniej części europejskiej i w Syberii Zachodniej rosną syberyjskie gatunki: świerka (Picea obovata), jodły i limby oraz modrzewie (Larix sukaczewii w europejskiej części i syberyjski — w azjatyckiej); w skrajnie kontynentalnym klimacie Syberii Wschodniej panuje tajga modrzewiowa (z modrzewiem dahurskim, Larix gmelinii); tajgę ochocką (na Dalekim Wschodzie) tworzą jodły — wiotka (białokora, Abies nephrolepis) i sachalińska (Abies sachalinensis), świerk ajański (Picea jezoensis) i modrzew kurylski. W całej strefie tajgi, na ubogich piaskach, rosną lasy sosnowe z sosną zwyczajną, są rozpowszechnione torfowiska (zwłaszcza wysokie), a nad rzekami występują naturalne łąki zalewowe. W europejskiej części Rosji do strefy tajgi przylega strefa lasów mieszanych i liściastych (głównie dębowych, z dębem szypułkowym); na Dalekim Wschodzie nad Amurem rosną bogate, wielogatunkowe lasy mieszane typu mandżurskiego z lipą amurską i dębem mongolskim, obfitujące w liany. Strefy leśne graniczą przez pas lasostepów ze stepami, które dawniej ciągnęły się nieprzerwanie od Niziny Czarnomorskiej po Ałtaj i występowały wyspowo dalej na wschodzie, w kotlinach śródgórskich; obecnie stepy w Rosji (bujne łąkowe na północy i suche ostnicowe na południu) są przeważnie użytkowane rolniczo. Na Nizinie Nadkaspijskiej rozciągają się półpustynie piołunowe i słone. Góry na terytorium Rosji (zwłaszcza Wielki Kaukaz) mają urozmaicony piętrowy układ roślinności.

Świat zwierzęcy.

Fauna Rosji należy do palearktycznej krainy zoogeograficznej i ze względu na ogromną rozciągłość terytorialną Rosji i zróżnicowanie środowisk przyrodniczych jest bardzo bogata. W części europejskiej obszaru Rosja jest typowa dla fauny Europy (Świat zwierzęcy), a w części azjatyckiej — dla fauny Azji (Świat zwierzęcy) w całości jej zróżnicowanie jest związane z równoleżnikowo przebiegającymi pasami stref klimatyczno-roślinnych. Fauny sąsiadujących ze sobą stref w pasach granicznych przenikają się wzajemnie, tworząc pasy przejściowe (np. lasotundrę, lasostep). W przybrzeżnych wodach Oceanu Arktycznego i wąskim pasie lądu występują gatunki polarne, m.in.: mors, niedźwiedź polarny, foka grenlandzka, kotik północny, uchatka grzywiasta, a z ptaków — mewa srebrzysta, trójpalczasta i modrodzioba, wydrzyk pasożytny, traczyk lodowy, alka krzywonosa, maskonur. Strefę tundry i lasotundry reprezentują renifer, lis polarny, wilk tundrowy, leming obski i obrożny, pardwa śnieżna i tundrowa, sowa śnieżna, mewa obrożna, wydrzyk długoogonowy, a w ciągu krótkiego polarnego lata liczne przylotne gatunki kaczek, gęsi, bernikli i in. Lasy iglaste tajgi zamieszkują m.in. niedźwiedź brunatny, łoś, jeleń maral, rosomak, wilk, lis pospolity, ryś, soból, polatucha i burunduk, łasica syberyjska, kuna syberyjska, a z ptaków — np. głuszec, jarząbek, dzięcioł trójpalczasty i czarny, sójka złowroga, sowa uralska. W strefie lasów mieszanych i liściastych oprócz gatunków migrujących z tajgi żyją m.in. jeleń szlachetny i wschodni (sika), żubr, dzik, kuna leśna, norka europejska; z ptaków — grubodzioby, żołna, sroka błękitna, mandarynka, bażant łowny. Występuje także skrajnie zagrożony wyginięciem tygrys syberyjski. Przejściową strefę lasostepów zamieszkują liczne gryzonie (susły, chomiki, skoczki, norniki, lemingi), drapieżne (lis, gronostaj, łasica), z ptaków — błotniaki (zbożowy i blady), pustułka, kobczyk, strepet, sowa jarzębata, dzięcioł czarny, kraska. Dla strefy stepów typowymi są: wilk, antylopy dżejran, dżereń i suhak, kułan, zając tołaj, tchórz stepowy, manul, korsak, jeż uszaty, drop, orzeł stepowy, żuraw stepowy. Mieszkańcami pustyń w Rosji oprócz imigrantów ze stepów są m.in.: skoczki, suseł cienkopalczasty, gołąb pustynnik, hubara, wrończyk pustynny, żmija efa piaskowa. Faunę górską reprezentują m.in. koziorożec kaukaski, koza bezoarowa, sarna, żbik, koziorożec syberyjski, piżmowiec, baran śnieżny, goral, świstak Menzbira, suseł długoogonowy; z ptaków np.: ułar kaukaski i kaspijski, cietrzew kaukaski, gęś górska, pomurnik, orłosęp brodaty. Dla niezwykle bogatej fauny wód charakterystyczne są m.in.: muksun, sielawa syberyjska, omul, czyr, sieja, peled, tugun, nelma, keta, czukuczan syberyjski, czeczuga i dorszyk polarny.

Gleby.

Wzdłuż wybrzeży Oceanu Arktycznego ciągnie się strefa inicjalnych gleb tundrowych, przechodząca na południu w największy na Ziemi obszar występowania mało żyznych gleb bielicoziemnych, wykształconych pod lasami iglastymi; kwaśne gleby bielicowe, darniowo-bielicowe i towarzyszące im gleby bagienne (na obszarach podmokłych) pokrywają północną część Niziny Wschodnioeuropejskiej po Okę i środkową Wołgę oraz większość Syberii. W południowo-zachodniej i południowo-wschodniej części Rosji powstały pod lasami liściastymi i mieszanymi gleby brunatne. Najżyźniejsze gleby — czarnoziemy stepowe — ciągną się równoleżnikowym pasem przez południową część kraju, od Powołża po górny Irtysz. Na Nizinie Nadkaspijskiej występują słabo wykształcone, zasolone gleby półpustynne: buroziemy i szaroziemy, oraz lotne piaski. W górach występują kamieniste gleby tundrowe i bielicowe, w części europejskiej — również brunatne. Postępuje proces degradacji gleb spowodowany ubytkami lasów (wyrąb, pożary) i nasileniem erozji wodnej, a w strefie czarnoziemnej — intensywną erozją wietrzną.

Ochrona przyrody.

W 2007 w Rosji istniało 101 rezerwatów, z tego kilkanaście biosfery UNESCO (m.in. Astrachański, Kronocki, Bajkalski, Sichotealiński) i 40 parków narodowych, największy Tunkiński w Buriacji (powierzchnia ponad 1,2 mln ha).

Skażenie środowiska przyrodniczego. 1/6 pow. kraju jest objęta katastrofą ekologiczną spowodowaną rabunkową gospodarką surowcami, industrializacją, przeprowadzanymi próbami nuklearnymi i brakiem nadzoru nad składowaniem trujących odpadów; 1/2 ziem uprawnych znajduje się pod silnym działaniem odpadów toksycznych (militarnych i przemysłowych); tylko 15% zakładów przemysłowych ma urządzenia służące do oczyszczania ścieków; u brzegów Syberii (na Morzu Barentsa i Morzu Karskim) zatopiono w kontenerach 200 tysiecy t odpadów radioaktywnych (głównie z reaktorów floty atomowej i z elektrowni jądrowych); corocznie notuje się ok. 1000 awarii gazociągów i rurociągów naftowych; występuje poważne zanieczyszczenie wód, zwłaszcza w jeziorach Bajkał i Ładoga, oraz głównych rzekach (Wołga z Kamą i Oką, Kubań, Ob z Irtyszem, Amur).

Indygirka (Rosja)

Suntar-Chajata w Syberii Północno-Wschodniej (Rosja)

Sajan Wschodni (Rosja)