Rosja. Polonia i Polacy

Rosja. Polonia i Polacy.

Polacy zamieszkujący terytorium byłego ZSRR tworzą 2 rodzaje zbiorowości: 1) pol. mniejszości nar. — powstałe w wyniku zmian terytorium i statusu międzynar. państwa pol.; 2) pol. diasporę — powstałą w wyniku trwających (na większą skalę) od poł. XVIII w. przemieszczeń ludności pol. w głąb eur. części Rosji, do Azji Środkowej oraz na Syberię i na Kaukaz, o charakterze najczęściej przymusowym.

Obserwowane od poł. XIV w. osadnictwo pol. na obszarach ruskich rozwinęło się od zawarcia unii pol.-litew. 1385, żywiołowa migracja ludności pol., spowodowana w znacznej mierze względami ekon., kierowała się początkowo na Ruś Czerwoną, przyłączoną za Kazimierza Wielkiego do Polski, z czasem na północne tereny W. Księstwa Litew.; proces ten znacznie się nasilił w XVI w., zwłaszcza po unii lubel. 1569; postępował także proces polonizacji, związany często z akcją misyjną Kościoła katol. i przechodzeniem miejscowej ludności na katolicyzm. Napływ Polaków na ziemie znajdujące się pod panowaniem ros. był związany z wojnami pol.-ros. w XVI i XVII w. i stosowaną praktyką osadzania jeńców wojennych na pustkach. W 1. poł. XVII w. odnotowano pierwsze zesłania Polaków na Ural i Syberię. W 1645 zesłano tam 500 Polaków, którzy znaleźli się w Rosji w czasie Wielkiej Smuty i tzw. dymitriad. Następną dużą grupę zesłańców stanowili konfederaci barscy (ponad 5 tys. osób wywieziono na Syberię) oraz uczestnicy powstania kościuszkowskiego 1794 (10–12 tys. osób).

W okresie 1795–1914 wystąpiły 2 tendencje; pierwsza — cofanie się polskości (w sensie kulturowym i demograf.) z Kresów byłej Rzeczypospolitej pod naciskiem polityki rusyfikacyjnej, łącznie z represjami po powstaniach — listopadowym 1830–31 i styczniowym 1863–64; druga — dobrowolna migracja ludności pol. w głąb Rosji spowodowana wzrastającym zapotrzebowaniem ros. przemysłu na wykwalifikowanych pracowników. Liczbę deportowanych z Królestwa po powstaniu listopadowym ocenia się na ok. 50 tys., w tym ok. 30 tys. żołnierzy wcielonych do armii ros. i wysłanych na Kaukaz i Syberię; ponadto, w ciągu 20 lat po powstaniu, wzięto ok. 200 tys. rekrutów pol., którzy służyli w armii ros. 25 lat. Konfiskatami objęto ok. 3 tys. majątków uczestników powstania z Kresów, w głąb Rosji przesiedlono ok. 50 tys. rodzin (tj. ok. 200 tys. osób) drobnoszlacheckich, kwestionując ich przywileje stanowe. Zamknięto Liceum Krzemienieckie i uniw. w Wilnie (1832), zastosowano represje wobec Kościoła katol. i Kościoła unickiego. Po powstaniu styczniowym najsroższe represje dotknęły Polaków na Litwie i Białorusi; skonfiskowano ok. 2 tys. majątków ziemskich; na katorgę zesłano ok. 50 tys. osób. Represje popowstaniowe spowodowały zmniejszenie skupisk ludności pol. na Kresach byłej Rzeczypospolitej, zwiększenie natomiast pol. diaspory na obszarze Imperium Rosyjskiego. Liczbę ludności pol. na terytorium ros. zwiększyła także dobrowolna migracja w głąb Rosji, spowodowana przyczynami polit., ekon. i kult.; wzmocniły się stare i powstały nowe kolonie pol. w ros. ośrodkach miejskich. W 2. poł. XIX w. wystąpiło zjawisko coraz bardziej masowej emigracji zarobkowej (1890–1914 ok. 400 tys. osób). Szacuje się, że w poł. XIX w. w Imperium Ros. zamieszkiwało (z wyłączeniem Królestwa Pol.) ok. 1,8 mln Polaków, w tym ok. 140 tys. w Rosji właściwej; spis z 1897 wykazał (bez Królestwa Pol.) ok. 1775 tys. Polaków, z tego ok. 886 tys. na terenie 9 guberni zachodnich; dane te niewątpliwie poważnie zaniżały liczbę Polaków. Bliższe rzeczywistości były obliczenia z 1911 S. Thugutta, który podał następujące dane: liczbę Polaków na obszarze 9 guberni zachodnich określił na ok. 2,4 mln, w Rosji europejskiej 290 tys., na Kaukazie 36 tys., na Syberii 43 tys. i w Azji Środkowej 10 tys.; łącznie ok. 2,8 mln Polaków (bez Królestwa Pol.); obecnie przyjmuje się, że dane Thugutta zaniżały liczbę Polaków w głębi Rosji, poza obszarem 9 guberni zachodnich, o ok. 500–600 tysięcy. W przededniu I wojny świat. największe miejskie skupiska ludności pol. znajdowały się: w Petersburgu (1914 — 70 tys.), Rydze (1913 — 47 tys.), Kijowie (1909 — 45 tys.), Moskwie (1914 — 20 tys.), Odessie (1907 — 24 tys.); w Kamieńskim (ob. Dnieprodzierżyńsk) i Jekaterynosławiu po ok. 15 tys.; kolonie Polaków liczące 3–7 tys. znajdowały się w 19 miastach, zaś 1–3 tys. Polaków zamieszkiwało ok. 70 miast Imperium Rosyjskiego.

Polacy wnieśli wielki i oryginalny wkład w poznawanie Syberii, Kaukazu i Azji Środkowej, ich osiągnięcia w wielu dziedzinach miały charakter prekursorski; do najznaczniejszych zaliczyć trzeba rezultaty studiów B. Dybowskiego oraz współpracującego z nim W. Godlewskiego nad fauną jez. Bajkał. Podwaliny badań geol. Syberii i Azji Środkowej położyli: A. Czekanowski, J. Czerski, K. Bohdanowicz, J. Morozewicz. Wybitną rolę w eksploracji terenu środkowoazjat. odegrali również: B. Grąbczewski, S. Żyliński i L. Barszczewski. Na Kaukazie prowadzili prace topografowie J. Chodźko i H. Stebnicki. Wielkie osiągnięcia odnotowali etnografowie: W. Sieroszewski, M. Witkowski, E. Piekarski, B. Piłsudski i in.

Od wybuchu I wojny świat. nastąpiły intensywne przemieszczenia w głąb Rosji polskiej ludności cyw., związane z ewakuacjami 1915 z Królestwa Pol. (130 zakładów przem. i ok. 200 instytucji oświat. i nauk. wraz z pracownikami), poborem do armii ros. itp. Ewakuacja objęła ponad 600 tys. osób, również Polaków z zajętej przez wojska ros. części Galicji Wschodniej; ponadto deportowano do Rosji kilkadziesiąt tysięcy Polaków, obywateli państw centralnych, internowanych w Królestwie i Galicji oraz jeńców wojennych gł. z armii austr., łącznie ok. 1,5 mln osób, a z jeńcami (wojsk. i cyw.) ok. 2 miliony. Przesiedleńcy pol. skupili się gł. w guberniach mińskiej i mohylewskiej oraz w dużych ośr. przem. i adm. — guberniach piotrogrodzkiej, moskiewskiej, kijowskiej, charkowskiej i in. Napływ uchodźców z Królestwa i rozluźnienie restrykcji wobec Polaków wpłynęły na znaczne ożywienie życia kult. i społ.; powstały pol. teatry i szkoły (łącznie 2085 placówek szkolnych i opiekuńczych, obejmujących ok. 116,4 tys. dzieci). W znacznie szerszym zakresie zaczęła wychodzić prasa pol.; do 1917 przybyło ok. 30 tytułów, związanych z różnymi orientacjami polit.; gł. rolę odgrywała prasa związana z endecją: „Dziennik Polski” i tyg. „Sprawa Polska” w Piotrogrodzie oraz „Gazeta Polska” w Moskwie. Po zwycięstwie rewolucji lutowej nastąpiło ożywienie polit. środowisk pol. w Rosji. Rząd Tymczasowy III 1917 powołał pol. Komisję Likwidacyjną z A. Lednickim na czele, która pretendowała do roli oficjalnej reprezentacji narodowej. W 1917 powstały organizacje polit. reprezentujące różne orientacje; znajdujący się w opozycji do ugrupowań endeckich działacze demokr. grupowali się w piotrogrodzkim Pol. Komitecie Demokr. i moskiewskim Pol. Klubie Demokr.; działalność ich koordynował Nacz. Komitet Demokr., znajdujący się pod wpływami Lednickiego. Działacze ND skupili się w Pol. Radzie Zjednoczenia Międzypartyjnego (VII 1917). Utworzony z inicjatywy endecji Legion Puławski przekształcono wiosną 1917 w Samodzielną Dywizję Strzelców Polskich. W III 1917 na wiecu w Piotrogrodzie utworzono Związek Wojskowych Polaków, analogiczne organizacje powstały wkrótce w innych miastach oraz w armiach i na frontach; VI 1917 na zjeździe delegatów pol. związków wojsk. opowiedziano się za zorganizowaniem armii pol. i utworzono Naczelny Polski Komitet Wojskowy, tzw. Naczpol; z jego inicjatywy na Białorusi powstał I Korpus Polski (gen. J. Dowbór-Muśnicki) oraz 2 korpusy na Podolu i Wołyniu; łącznie wojsko pol. w Rosji liczyło ok. 10 tys. żołnierzy.

Sytuacja Polaków w Rosji zmieniła się po rewolucji październikowej 1917; bolszewików poparła znikoma część Polaków, choć dużą rolę w rewolucji bolszewickiej odegrali działacze rewolucyjni pochodzenia pol.: F. Dzierżyński, J. Marchlewski i in.; niepowodzeniem zakończyła się próba tworzenia pol. oddziałów rewolucyjnych. W 1918–19 zlikwidowano wszystkie pol. instytucje i prasę nie podporządkowane komunistom. Mnożyły się aresztowania i egzekucje pol. działaczy społ. i niepodl. oraz wojskowych. Spotęgowanie represji nastąpiło z chwilą wybuchu wojny pol.-bolszewickiej 1919–21; Polaków zsyłano do organizowanych od 1918 obozów koncentracyjnych i miejsc odosobnienia; pol. jeńców wojennych rozstrzeliwano często na miejscu w masowych egzekucjach, więziono w głębi Rosji bądź zsyłano na północ bez szans na przeżycie. Od 1918 wystąpiło zjawisko spontanicznej repatriacji ludności pol., początkowo do byłych guberni zachodnich, potem dalej do kraju, szacowanej na ok. 500 tys. osób; w ramach całej akcji repatriacyjnej (XI 1919–VI 1924) przybyło do Polski ok. 1,2 mln osób, w tym 460 tys. Polaków.

Liczba ludności pol. w ZSRR w okresie międzywojennym jest trudna do ustalenia; spis ludności w ZSRR z 1926 wykazał blisko 783 tys. Polaków — obywateli ZSRR, z tego 467 tys. na Ukrainie, 205 tys. w Ros.FSRR (140 tys. w części eur.), 97 tys. na Białorusi oraz 8 tys. w Azji Środkowej i 6 tys. na Zakaukaziu; dane te, drastycznie zaniżone, były kilkakrotnie weryfikowane. Źródła pol. liczbę Polaków w ZSRR w dwudziestoleciu międzywojennym oceniają na 1,2–1,3 mln, w tym — na Mińszczyźnie ok. 260 tys., Homelszczyźnie 230 tys., Kijowszczyźnie 160 tys., Podolu 300 tys. i ok. 300 tys. na pozostałym obszarze państwa. Ludność pol. autochtoniczna w przeważającym stopniu zamieszkiwała na wsi (67,2%). Napływowa ludność pol. osiedlała się przeważnie w miastach i ośr. przemysłowych. Najliczniejsze kolonie miejskie ludności pol. w ZSRR znajdowały się w: Leningradzie (34 tys.), Moskwie (17 tys.), Kijowie (13 tys.), Kamieńskim (ponad 15 tys.), Odessie (10 tys.), Charkowie (6 tys.), Mińsku (5 tys.). Polityka władz sowieckich wobec ludności pol. wynikała z ogólnych założeń leninowskiej polityki narodowościowej, tj. dążenia do wychowania patrioty sowieckiego mówiącego językiem nar. (pol.), wrogiego wobec swojej ojczyzny historycznej. Sprawami pol. kierował początkowo Komisariat do Spraw Pol. w ramach Lud. Komisariatu do Spraw Narodowości, potem tzw. Biuro Polskie przy KC RKP(b), mające swoje oddziały przy rejonowych i obwodowych komitetach RKP(b). W 1921 uchwalono (X Zjazd RKP(b)) założenia nowej polityki narodowościowej, tzw. autochtonizacji; zrodził się z niej tzw. eksperyment polonijny, tj. utworzenie w nadgranicznych rejonach Białorusi i Ukrainy pol. autonomicznych jednostek adm. (Polski Rejon Narodowościowy na Ukrainie im. Juliana Marchlewskiego, Marchlewszczyzna, i Polski Rejon Narodowościowy na Białorusi im. Feliksa Dzierżyńskiego, Dzierżyńszczyzna); eksperyment pol. przewidywał m.in. powołanie pol. szkolnictwa. W 1928 liczba szkół pol. w ZSRR wynosiła 577 z ponad 45 tys. uczniów i 980 nauczycielami. Odsetek dzieci pol. pobierających naukę w języku pol. był jednak niewielki, bo wynosił 38,9%. Większość stanowiły szkoły 4-letnie i tylko 30 z nich miało status szkoły średniej. Oprócz szkolnictwa podstawowego i średniego działały w różnych okresach pol. placówki o statusie szkoły wyższej, mające z reguły zadanie przygotowywania kadr do sowietyzacji ludności pol., np. Inst. Polskiej Kultury Proletariackiej Ukr. Akad. Nauk, Polski Inst. Wychowania Społ. w Kijowie, czy Polski Inst. Pedagogiczny w Mińsku. Dużą rolę w sowietyzacji środowisk pol. odgrywała prasa polskojęzyczna, wydawana na stosunkowo znaczną skalę; 1935 ukazywało się 18 tytułów o ogólnym nakładzie ok. 50 tys. egz.; centralną codzienną gazetą był organ Biura Pol. KC WKP(b) „Trybuna Radziecka” (1927–38); z innych wymienić należy wydawany w Kijowie „Głos Radziecki” (1933–41), który po 1938 pozostał jedyną pol. gazetą w ZSRR. Od poł. 1922 władze sowieckie rozpoczęły represje wobec księży i Kościoła katol.; wytaczano procesy, m.in. głośny proces zwierzchnika Kościoła w Rosji abpa J. Cieplaka i 15 księży katol. (III 1923); rozwiązywano wszelkie zgromadzenia i bractwa rel., aresztując ich członków; stopniowo zamykano też kościoły (1939 były czynne tylko kościoły dla dyplomatów). W latach 30. terror stalinowski zwrócił się przeciwko całej ludności pol. w ZSRR. Opornie rozwijająca się kolektywizacja rolnictwa w rejonach zamieszkanych przez Polaków oraz ponowne zaostrzenie stosunków między Warszawą a Moskwą spowodowały m.in. antypol. kampanię, która przerodziła się w represje wobec ogółu Polaków. W 1935 rozwiązano Marchlewszczyznę i wiosną 1936 rozpoczęto akcję wysiedlania ludności pol. z niej i z innych rejonów Ukrainy do Kazachstanu. Z Ukrainy wywieziono ogółem ok. 250 tys. Polaków (ok. 100 tys. zmarło w czasie transportu). Masowe wywózki Polaków z Białorusi zaczęły się wiosną 1938. Antypolskie represje objęły również skupiska Polaków w miastach. Wysiedlano Polaków gł. z miast przygranicznych — Kamieńca Podolskiego, Winnicy, Berdyczowa, Żytomierza, Słucka, Mozyrza, Połocka, Mińska i Leningradu. Szacuje się, że podczas represji w latach 30. (łącznie z ofiarami kolektywizacji) straciło życie ok. 400 tys. Polaków.

W czasie II wojny światowej nastąpiły masowe przemieszczenia ludności pol. w głąb ZSRR, tereny z dużymi skupiskami ludności pol. zostały włączone do państwa sowieckiego w wyniku najazdu Armii Czerwonej i zajęcia ziem wschodnich Rzeczypospolitej IX 1939 oraz zmian terytorialnych po zakończeniu II wojny światowej Wkroczenie armii sowieckiej na ziemie wschodniej Rzeczypospolitej (17 IX 1939) zapoczątkowało politykę terroru i represji. Akty eksterminacji dotknęły zarówno składających broń żołnierzy, jak i ludność cywilną. Zbiorowe egzekucje miały miejsce w Grodnie, Rohatynie, Wołkowysku, Oszmianie, Mołodecznie i in.; IX 1939 z rąk żołnierzy sowieckich zostało rannych i zabitych ok. 20 tys. osób; do niewoli sowieckiej dostało się ok. 200 tys. żołnierzy pol. (w tym oficerowie uwięzieni w obozach w Kozielsku, Ostaszkowie, Starobielsku, następnie zamordowani), a także 8 tys. internowanych w krajach bałtyckich, które 1940 przyłączono do ZSRR; 95–145 tys. jeńców wojennych deportowano w głąb ZSRR. Przyłączoną do ZSRR część terytorium RP (201 tys. km², tj. 52% obszaru przedwojennej Polski) zamieszkiwało 13,4 mln osób, w tym 5,2 mln Polaków. Łącznie z Polakami z terenów krajów bałtyckich włączonych do ZSRR 1940 oraz 300 tys. uchodźców spod okupacji niem., społeczność pol. w ZSRR 1940–VI 1941 liczyła ok. 7 mln osób. Na ziemiach tych dostosowano strukturę społ.-ekon. i polit. do warunków sowieckich. Władza praktycznie znajdowała się w rękach NKWD. Zlikwidowano wszelkie przejawy pol. życia kult., społ. i gosp.; jesienią 1940 ostry, represyjny kurs polityki sowieckiej wobec ludności pol. uległ pewnemu złagodzeniu i zezwolono na prowadzenie w pewnym okresie działalności pol. instytucjom kult. i oświat. (m.in. pol. teatr, radio, wydawnictwa).

Nadal były prowadzone na wielką skalę deportacje ludności pol. z ziem zajętych do obozów pracy przymusowej i miejsc osiedlenia w północnej Rosji, na Syberii i w Azji Środkowej. W przeprowadzonych od II 1940 do VI 1941 czterech wielkich deportacjach w głąb ZSRR zostało przesiedlonych od kilkuset tys. do 1,1 mln (wg różnych szacunków) obywateli polskich. Ponadto w głębi Rosji znaleźli się Polacy wcieleni do Armii Czerwonej (ok. 150 tys.), uchodźcy ewakuowani przed wkraczającymi 1941 wojskami niem. (ponad 250 tys.), kilkadziesiąt tysięcy Polaków (trudno precyzyjnie określić) z terytoriów Litwy i Łotwy przyłączonych 1940 do ZSRR. W sumie liczba obywateli pol., którzy do połowy 1941 znaleźli się w głębi ZSRR, razem z wcielonymi do Armii Czerwonej, sięgała 2 mln osób (z tego ok. 1,2 mln było narodowości pol., pozostali to Żydzi, Ukraińcy i Białorusini, a także Litwini i Rosjanie); 440 tys. obywateli pol. osadzono w 40 obozach pracy przymusowej; do amnestii 1941 przeżyło nie więcej niż 170 tys. osób; największa śmiertelność panowała w łagrach na dalekiej północy (Czukotka, Kołyma), gdzie zmarło ponad 70% uwięzionych, także wśród deportowanych dzieci. Falę ofiar pociągnęła za sobą ewakuacja tysięcy pol. więźniów po wybuchu wojny niem.-sowieckiej 1941; często rozstrzeliwano więźniów na miejscu; w więzieniach lwow. zamordowano w ten sposób ok. 8 tys. osób, w Łucku ponad 4 tys., w obozie wojsk. w Sławucie na Ukrainie co najmniej kilka tysięcy, w Berezweczu na Wileńszczyźnie 4 tys. osób, w tym wiele kobiet i dzieci.

Po nawiązaniu przez Moskwę stosunków dyplomatycznych z pol. rządem na uchodźstwie w Londynie (VII 1941) sytuacja Polaków w ZSRR uległa pewnej poprawie. Na podstawie amnestii zwolniono do 14 X 1941 wg danych sowieckich ok. 345,5 tys. Polaków, w obozach zaś miało jeszcze pozostawać ok. 42,2 tys. osób. Strona pol. kwestionowała te dane, domagając się przywrócenia obywatelstwa pol. wszystkim, którym obywatelstwo to zabrano, i objęcia ich amnestią oraz wyjaśnienia losu wziętych do niewoli i deportowanych Polaków, którzy zaginęli, w tym ponad 10 tys. pol. oficerów z obozów jenieckich w Starobielsku, Kozielsku i Ostaszkowie. Sformowane na podstawie pol.-sowieckiego układu z 30 VII 1941 (układ Sikorski–Majski) wojsko pol. w ZSRR, pod dowództwem gen. W. Andersa, opuściło, w wyniku zmiany polityki Stalina wobec Polski, granice ZSRR (115 742 osoby); pozbawiło to pozostałą rzeszę Polaków perspektywy wydostania się z ZSRR. W tym czasie komuniści pol. działający w ZSRR (W. Wasilewska, A. Lampe) z inicjatywy władz sowieckich organizowali Związek Patriotów Polskich (ZPP), którego jednym z gł. zadań było organizowanie wojska pol. (Pierwsza Dywizja Piechoty im. T. Kościuszki). Po wkroczeniu Armii Czerwonej na wschodnie ziemie II RP władze sowieckie dokonywały masowych aresztowań, pacyfikacji i deportacji ludności pol.; 1944 NKWD zamordowało w rejonie Lidy ok. 10 tys. osób, w Szczuczynie ponad 8 tys., a w Oszmianie 6 tys. W 1944–45 z obszaru Polski (w przedwojennych granicach) deportowano ok. 200 tys. osób, w tym 60 tys. żołnierzy AK, 10 tys. górników z Górnego Śląska i Opolszczyzny, a także osoby aresztowane przez NKWD, m.in. na Mazurach.

Zmiana granic między Polską a ZSRR po II wojnie świat. postawiła problem wymiany ludności na zasadzie wyboru obywatelstwa. Umowa w tej sprawie, podpisana 6 VII 1945, obejmowała tylko te osoby, które 1939 posiadały obywatelstwo pol. oraz te, które walczyły w armii gen. Z. Berlinga lub ją wspierały czynnie. Władze sowieckie utrudniały akcję repatriacji (krótkie terminy składania podań, wyznaczenie początkowo daty zakończenia repatriacji na 31 XII 1945 itp.) nie chcąc tracić siły roboczej. W 1944–49 repatriowało się do Polski ogółem 1,5 mln osób, w tym z Ukrainy ok. 790 tys., z Białorusi ok. 270 tys., z Litwy ok. 180 tys., z pozostałych obszarów ZSRR ok. 260 tys. osób (Polacy stanowili 94%, Żydzi 4,3%). Repatriacja dzieci pol. z głębi ZSRR przedłużyła się do 1952; powróciło ponad 6 tys. dzieci i młodzieży, pozostało jednak w ZSRR 75–100 tys. pol. dzieci. Trwająca do lata 1952 akcja repatriacyjna nie objęła osób osadzonych w więzieniach i obozach pracy przymusowej, Polaków — żołnierzy Armii Czerwonej oraz deportowanych w końcowym etapie wojny. W 1955–59 repatriowano jeszcze ok. 250 tys. osób (w tym ok. 40 tys. osób pochodzenia żydowskiego); odtąd tylko jednostkom udało się wrócić do kraju. Do poł. lat 50. z byłych ziem wschodnich II RP dokonywano nadal masowych wywózek byłych obywateli pol.; dotknęły one w większym stopniu osoby pochodzenia ukr., białoruskiego i litew., lecz również Polaków; np. na przeł. lat 40. i 50. wysiedlono w głąb ZSRR kilkanaście tysięcy pol. rodzin z granic Litew. i Łot.SRR. Znaczna grupa Polaków (kilkadziesiąt tysięcy osób) pozostała po II wojnie w sowieckich więzieniach i obozach.

Ustalenie rzeczywistej liczby i rozmieszczenia Polaków w ZSRR po II wojnie świat. jest problemem złożonym; 4 kolejne powszechne spisy ludności ZSRR przeprowadzane 1959–89 wykazały stały spadek liczby ludności pol. (spis z 1959 wykazał 1380 tys. Polaków, 1970 — 1167 tys., 1979 — 1151 tys., 1989 — 1126 tys.). Dane te są kwestionowane jako mocno zaniżone. Przyjmuje się, że na terytorium ZSRR pozostało łącznie 2,3–2,5 mln ludności pol.; na zaniżenie liczby Polaków w ZSRR niewątpliwie miało wpływ, po latach prześladowań, ukrywanie polskości oraz postępujący silnie proces asymilacji, w tym językowej. Przez cały okres powojenny Polacy w ZSRR byli pozbawieni własnych stowarzyszeń i instytucji społ.-kult., szkolnictwa i prasy (jedynym dziennikiem wyd. w języku pol. był od 1953 „Czerwony Sztandar”, od 1990 „Kurier Wileński”). Władze sowieckie zwalczały Kościół i życie rel.; setki świątyń zostało zniszczonych, zamkniętych lub przeznaczonych na magazyny, kluby, muzea; księży zsyłano do obozów pracy, kopalń i miejsc odosobnienia. Mimo to Kościół katol. odegrał dużą rolę w zachowaniu przez ludność pol. w ZSRR tożsamości narodowej. Od poł. lat 70. wystąpiło zjawisko ożywienia rel., wzrosła liczba parafii; organizowano nowe i restytuowano dawne diecezje (m.in. archidiecezja mińsko-mohylewska, diecezja grodzieńska, żytomierska, kamieniecka i lwow., a także administracja apostolska w Moskwie, Karagandzie i Nowosybirsku). Zmiany społ.-polit. zachodzące w ZSRR od końca lat 80. ożywiły środowiska pol., a rozpad imperium 1991 spowodował, że Polacy stali się częściami społeczeństwa nowych państw: Białorusi, Estonii, Kazachstanu, Litwy, Łotwy, Ukrainy, a także Federacji Ros., Gruzji, Mołdawii i in.; 80% Polaków zamieszkuje Białoruś, Ukrainę i Litwę; na pozostałych obszarach Polacy są rozproszeni; w Federacji Ros. żyje ok. 100 tys., gł. w Moskwie i Petersburgu oraz na Syberii (ok. 22 tys.). Od 1988 powstają pol. stowarzyszenia i związki kult.-oświat., m.in. Związek Polaków na Białorusi, Związek Polaków na Litwie, Związek Polaków na Łotwie, Związek Polaków w Rosji, Związek Polaków na Ukrainie, Związek Polaków w Kazachstanie, Stow. „Dom Polski” w Moskwie z oddziałami m.in. w Irkucku, Nowosybirsku, Tomsku, Wołgogradzie i Stawropolu, Stow. Kult.-Oświat. „Ogniwo” w Irkucku, a z ich inicjatywy pol. szkoły, czytelnie, biblioteki, a także prasa.

Stanisław Gregorowicz

Bibliografia

Z. ŁUKAWSKI Ludność polska w Rosji 1863–1914, Wrocław 1978;

L. BAZYLOW Polacy w Petersburgu, Warszawa 1984;

R.W. WOŁOSZYŃSKI Polacy w Rosji 1801–1830, Warszawa 1984;

J. CZERNIAKIEWICZ Repatriacja ludności polskiej z ZSRR 1944–48, Warszawa 1987;

J. SIEDLECKI Losy Polaków w ZSRR w latach 1939–1986, Wrocław 1989;

P. ŻAROŃ Ludność polska w Związku Radzieckim w czasie II wojny światowej, Warszawa 1990;

M. IWANOW Pierwszy naród ukarany. Polacy w Związku Radzieckim 1921–1939, Warszawa 1991;

A. PATEK Polacy w Rosji i ZSRR, w: Polonia w Europie, Poznań 1992;

Mniejszości polskie i Polonia w ZSRR, Wrocław 1992.