Polska. Wiadomości wstępne. Zmiany obszaru i granic

Polska. Wiadomości wstępne. Zmiany obszaru i granic.

Po zjednoczeniu ok. 990 państwo Piastów obejmowało teren zbliżony do obecnego, z wyjątkiem niezależnych ziem pruskich; związek z Polską Pomorza, które starało się utrzymać niezależność, był luźniejszy. W X–XII w. był to obszar ok. 250 tys. km², ze stolicą w Gnieźnie, od ok. 1040 w Krakowie. W okresie rozbicia dzielnicowego 1138–1320 Polska poniosła straty terytorialne: 1181 odpadło Pomorze Zachodnie, osadzony 1226 na ziemi chełmińskiej zakon krzyżacki zaczął rozszerzać terytorium swego państwa, Brandenburgia opanowała ziemię lubuską 1249–52 i pogranicze wielkopol.-pomor., Pomorze Gdańskie 1308–09 zagarnęli Krzyżacy; poza granicami Polski, zjednoczonej 1320 przez Władysława I Łokietka (tylko ok. 106 tys. km²), został Śląsk (stopniowo od 1327 uzależniany przez Czechy) oraz Mazowsze. Granice kraju znacznie przesunął na wschód Kazimierz III Wielki, przyłączając do Polski 1340–66 Ruś Halicko-Wołyńską, podporządkowując jako lenno Ruś Czerwoną i zachodnie Podole (1370 terytorium Polski łącznie z lennami wynosiło ok. 240 tys. km²). Oznaczało to przekształcenie dość jednolitego dotąd etnicznie państwa w państwo wieloetniczne. Stanu tego nie zmieniło odzyskanie 1466 Pomorza Gdańskiego, ziemi chełmińskiej i malborskiej (Prusy Król.) oraz Warmii. Ustalił się wtedy obowiązujący (z niewielkimi zmianami) do rozbiorów Polski 1772–95 przebieg pol. granic zachodnich. W 1462–1529 dokonano stopniowej inkorporacji Mazowsza. W 1561 lennem Polski stała się Kurlandia, a 1569 do Królestwa Pol. i Wielkiego Księstwa Litew. przyłączono jako ich kondominium większą część Inflant (1629 pozostała przy Polsce tylko ich część południowa). W 1569 do Polski włączono litew. Podlasie, Wołyń, Podole (woj. bracławskie) i Kijowszczyznę oraz na sejmie lubel. zawarto unię realną z Wielkim Księstwem Litew., tworząc federacyjną Rzeczpospolitą Obojga Narodów (1582 ok. 815 tys. km²; ziemie należące do Polski zwano Koroną), ze stolicą w Warszawie (od 1596, ostatecznie 1611). Po wojnach z Moskwą (od 1609) terytorium Rzeczypospolitej rozszerzono 1619 o ziemie: smoleńską, czernihowską i siewierską (największy w jej dziejach obszar, ok. 990 tys. km², w tym ok. 180 tys. km² ze zwartym osadnictwem pol.; Polacy zapewne ok. 40% ludności). W 1667 (andruszowski rozejm) utrata na wschodzie ziemi smoleńskiej i czernihowsko-siewierskiej oraz Zadnieprza z Kijowem; 1672–99 okresowa utrata Podola na rzecz Turcji (1699 obszar Polski około 733 tys. km²); stan ten utrzymywał się do I rozbioru 1772.

Po odzyskaniu niepodległości 1918 i ustaleniu się do 1923 granic w wyniku plebiscytów, powstań śląskich i wielkopol., wojen z Ukrainą i sowiecką Rosją oraz wcieleniu do Polski tak zwanej Litwy Środkowej, terytorium II RP obejmowało na wschodzie obszary po Dźwinę, Słucz i Zbrucz, zamieszkane w przeważającej mierze (poza pasem Grodno–Wilno i Lwowem) przez ludność białoruską i ukraińską, na północy — litew.; spośród ziem należących do Polski przed rozbiorami poza granicami pozostał obszar Gdańska (Wolne Miasto Gdańsk), Warmia i rejony Elbląga i Malborka (1938 — 388,6 tys. km²); 1938 anektowano Zaolzie, fragmenty Spiszu i Orawy oraz skrawki innych pogranicznych ziem słowackich. W 1945 terytorium Polski objęło Ziemie Zachodnie i Północne po Odrę, Nysę Łużycką, Morze Bałtyckie; przywrócono w zasadzie przedwojenną granicę południową.

Kamień graniczny na granicy Polski, Rumunii i Czechosłowacji. Kamień graniczny (tripleks) i znak triangulacyjny na Stohu w Karpatach Wschodnich. Fotografia z lat dwudziestych