Polska. Warunki naturalne. Ukształtowanie powierzchni

Polska. Warunki naturalne. Ukształtowanie powierzchni

Polska jest krajem nizinnym; obszary poniżej 300 m n.p.m. stanowią 91,3% pow. (w tym depresje 0,2%); średnia wys. 173 m (Europa — 330 m). Najwyższym punktem są Rysy w Tatrach Wysokich — 2499 m, najniższym — punkt na zachód od wsi Raczki Elbląskie — 1,8 m p.p.m.; powierzchnia Polski jest nachylona z południa na północny zachód. Na obszarze Polski występują 4 podstawowe, gł. strefy morfogenetyczne: młode góry Karpaty z kotlinami podgórskimi (Podkarpacie Północne), stare góry Sudety z wyżynami: Śląsko-Krakowską, Małopolską (z G. Świętokrzyskimi), Lubelsko-Lwowską (z Roztoczem), staroglacjalne obszary Niz. Środkowopolskich i Sasko-Łużyckich (z Wysoczyznami Podlasko-Białoruskimi i Polesiem) oraz młodoglacjalne obszary pobrzeży i pojezierzy Południowobałtyckich i Wschodniobałtyckich.

Najwyższe i najbardziej urozmaicone pod względem rzeźby są Karpaty, ciągnące się gł. wzdłuż granicy ze Słowacją, a zwłaszcza Centralne Karpaty Zachodnie z wysokogórskim masywem Tatr i tektonicznym obniżeniem Podhala; na północ od nich rozciągają się fliszowe Karpaty Zewn. rozdzielone Przełęczą Łupkowską na Karpaty Zachodnie (Beskidy i Pogórze Zachodniobeskidzkie) i Wschodnie (gł. Bieszczady Zachodnie). Beskidy (m.in. Beskid Śląski, Żywiecki, Mały, Sądecki, Niski, Gorce) to góry niskie i średnie (wysokość do 1725 m, Babia Góra) o łagodnych liniach grzbietowych, rozcięte dolinami licznych rzek i kotlinami śródgórskimi (kotliny: Żywiecka, Sądecka); rozszerzający się z zachodu na wschód pas pogórzy (m.in. Śląskie, Wielickie, Strzyżowskie) stanowi falistą równinę o wys. od ok. 300 do ponad 570 m z deniwelacjami 50–250 m; pas pogórzy tworzą wyżynne garby rozdzielone kotlinami oraz dolinami górnej Wisły i jej dopływów; miejscami występują twardzielcowe pasma wzgórz (pogórza Ciężkowickie — wys. 561 m, Dynowskie — 592 m). Bieszczady Zachodnie, ciągnące się po granicę z Ukrainą, buduje kilka przebiegających równoleżnikowo, podłużnych pasm górskich (wysokość do 1348 m, Tarnica), rozciętych przełomowymi dolinami Sanu i jego dopływów.

Karpaty oddziela od położonych na północy i zachodzie starych gór i wyżyn, trzeciorzędowe zapadlisko tektoniczne z kotlinami Sandomierską i Oświęcimską oraz leżącą tylko częściowo w granicach Polski Kotliną Ostrawską; w kotlinach rozciągają się równiny stożków napływowych rzek karpackich, terasy rzeczne oraz równiny denudacyjne.

W obrębie strefy kaledońsko-hercyńskiej znajdują się drugie pod względem wysokości góry w Polsce — Sudety wraz z Pogórzem Sudeckim, ciągnące się wzdłuż granicy z Czechami; są to stare, pocięte uskokami i zdyslokowane w orogenezie alp. pasma górskie o szerokich, płaskich grzbietach, z pozostałościami powierzchni zrównań, ponad którymi wznoszą się twardzielcowe szczyty (Śnieżka — 1602 m, Wielki Szyszak, Śnieżnik); rozdzielają je doliny rzeczne, kotliny (Turoszowska, Jeleniogórska) i obniżenia śródgórskie (Obniżenie Noworudzkie); przedgórze jest falistą równiną wys. 200–300 m, urozmaiconą twardzielcowymi wzgórzami (Masyw Ślęży — 718 m, wzgórza Strzelińskie, Strzegomskie) i tektonicznymi obniżeniami (Podsudeckie, Otmuchowskie, Żytawsko-Zgorzeleckie).

Na północ od kotlin podkarpackich znajduje się, zróżnicowany pod względem budowy i rzeźby, pas wyżyn: w południowo-zachodniej jego części leży Wyż. Śląska (wysokość do 400 m, Góra Św. Anny w garbie Chełmu), przechodząca ku wschodowi w Wyż. Krakowsko-Częstochowską (wysokość do 512 m, pod Jerzmanowicami na zachód od doliny Prądnika) i Woźnicko-Wieluńską (wysokość do 380 m); pomiędzy nimi a leżącą na północnym wschodzie Wyż. Kielecką, rozciąga się Niecka Nidziańska (416 m, Biała Góra) i jej geol. przedłużenie ku północy — Wyż. Przedborska (351 m, Pasmo Przedborsko-Małogoskie); wschodnią część pasa wyżyn zajmuje Wyż. Lubelska (wysokość do 311 m, Działy Grabowieckie) i Roztocze (390 m, Wielki Dział). Najwyższym regionem tej części kraju są leżące w obrębie Wyż. Kieleckiej stare, zbud. gł. ze skał paleozoicznych (kambr, dewon), G. Świętokrzyskie (612 m, Łysica), z charakterystycznymi podłużnymi pasmami górskimi, rozciętymi antecedentnymi przełomami (np. Lubrzanki); na wyższych pasmach (Łysogóry) leżą gołoborza — rumowiska głazów kwarcytowych. Krajobraz wyżyn jest urozmaicony antropogeniczny, silnie przekształcony przez człowieka (duże skupisko miast, górnicze hałdy i wyrobiska) na Wyż. Śląskiej (Wyż. Katowicka i Płaskowyż Rybnicki z bogatymi pokładami węgla kam.); krasowy (ostańce, jary, jaskinie, wywierzyska) na skałach węglanowych (margle, wapienie, gipsy, dolomity), m.in. na Wyż. Częstochowskiej, na obrzeżach G. Świętokrzyskich, miejscami w Niecce Nidziańskiej (niecki Solecka, Połaniecka) i na Wyż. Przedborskiej (Wzgórza Opoczyńskie — kras zakryty); lessowy (płaskowyże, garby rozcięte głębokimi wąwozami) na znacznym obszarze Wyż. Lubelskiej, Roztoczu Zachodnim, częściowo na Wyż. Kieleckiej (Wyż. Sandomierska) i w Niecce Nidziańskiej (Płaskowyż Proszowicki, Garb Wodzisławski). Skały mezozoiczne w północnej części pasa wyżyn pokrywa niezbyt gruba warstwa osadów czwartorzędowych, gł. zlodowacenia środkowopol. (Odry).

Między stare góry i wyżyny sięgają klinami nizinne obszary staroglacjalne, ciągnące się na północ do skrajnych moren czołowych fazy leszcz. zlodowacenia bałtyckiego (Wisły); północna granica tej strefy morfogenicznej przebiega od Zielonej Góry przez Leszno, Konin, Gostynin, Płock, Nidzicę, Grajewo po Augustów; na południe od tej granicy przeważają formy przeobrażone przez procesy peryglacjalne — szerokie doliny o łagodnych zboczach, wzniesienia wzgórz morenowych, ozów i kemów gł. o charakterze ostańców denudacyjnych, zasypane dawne misy jeziorne, wyrównane powierzchnie wysoczyzn; formy pierwotnej rzeźby polodowcowej, zwłaszcza formy wypukłe zlodowacenia środkowopol. są wyraźne, szczególnie w części środkowej i północno-wschodniej; na krańcach południowych zaznaczają się formy związane ze starszym podłożem (Polesie Zachodnie — jeziora krasowe, równiny Chojnowska — stożki bazaltowe, Opolska — wychodne skał kredowych). Charakterystyczną cechą obszarów staroglacjalnych jest pasowy (przebiegający w przybliżeniu z południowego zachodu na północny wschód) układ: równin denudacyjnych i równin zasypania rzeczno-lodowcowego (Niz. Śląska, równiny Rychwalska, Kutnowska, Łowicko-Błońska, Warszawska), bezjeziornych wysoczyzn z kemami (Wysoczyzna Białostocka), ciągami wzgórz moren czołowych, wyznaczających zasięgi kolejnych stadiałów, zwłaszcza Warty (Wał Trzebnicki — 284 m, Wzniesienia Łódzkie, wysoczyzny Rawska, Siedlecka, Drohiczyńska) i stadiału mławskiego (Wzniesienia Mławskie, Wysoczyzna Kolneńska, Wzgórza Sokólskie). Równiny i wysoczyzny są poprzecinane licznymi, szerokimi dolinami rzecznymi, które w okresie zlodowacenia środkowopol. były pradolinami (Równina Szprotawska, Pradolina Wrocławska, Pradolina Wieprza) lub dolinami marginalnymi i misami końcowymi lodowca, przekształconymi w pradoliny w okresie zlodowacenia bałt. (Obniżenie Milicko-Głogowskie, Dolina Konińska, Dolina Dolnego Bugu, Kotlina Warszawska, Kotlina Biebrzańska); w szerokich dnach dolin bagna i torfowiska (Kotlina Biebrzańska) oraz tarasy często pokryte wydmami.

Na północ od linii maks. zasięgu ostatniego zlodowacenia aż po wybrzeże Morza Bałtyckiego rozciągają się (od 300 km na zachodzie do 50–70 km na wschodzie) obszary młodoglacjalne; występuje charakterystyczny pasowy układ rzeźby, związany z sukcesywną recesją lądolodu. Przeważającą część tego obszaru zajmują wysoczyzny jeziorne, sięgające na północy po linię maks. zasięgu fazy pomorskiej. W południowej części tworzą je równoleżnikowe, niewysokie ciągi moren czołowych fazy leszcz. (Wał Zielonogórski — wysokość do 221 m, Pojezierze Sławskie, Wał Żerkowski) i poznańskiej (pojezierza — Łagowskie, wysokość do 225 m, Poznańskie, Gnieźnieńskie), urozmaicone licznymi, gł. rynnowymi jeziorami, ponadto płaskie lub faliste równiny moreny dennej (pojezierza Kujawskie, Chodzieskie) z zatorfionymi rynnami jeziornymi (Równina Kościańska) oraz niewielkie pola sandrowe (Równina Wrzesińska). W północnej części wysoczyzn jeziornych (bezpośrednie przedpole moren czołowych fazy pomor.) występują rozległe równiny sandrowe (m.in. Drawska, Charzykowska, Urszulewska, Augustowska, Bory Tucholskie), rozdzielone wysoczyznami morenowymi (pojezierza Dobiegniewskie, Szczecineckie, Krajeńskie, Brodnickie, Chełmskie); na sandrach wydmy i jeziora wytopiskowe (Wdzydze, Wielimie), na wysoczyznach ozy, kemy, jeziora, nieliczne zespoły drumlinów (największe w Polsce — w okolicach Zbójna na Pojezierzu Dobrzyńskim).

Wysoczyzny jeziorne są rozcięte szerokimi do 120 km, przebiegającymi równoleżnikowo pradolinami (Toruńsko-Eberswaldzka, Warciańsko-Odrzańska), które łączą się poprzez południkowe, głębokie doliny przełomowe rzek — dawne rynny lodowcowe (Lubuski Przełom Odry, Poznański Przełom Warty, Bruzda Zbąszyńska, rynna goplańska); miejscami strome zbocza pradolin są rozczłonkowane przez wąwozy, sięgające kilku km w głąb wysoczyzn.

Wzniesiony pas pojezierny (pojezierza: — Zachodniopomorskie, Wschodniopomorskie, Mazurskie, Litewskie) tworzą nieregularne pagóry i wyraźne ciągi moren czołowych fazy pomor. (wysokość do 329 m, Wieżyca na Pojezierzu Kaszubskim); obszar ten charakteryzuje się dużymi wysokościami względnymi (100–160 m, Pojezierze Kaszubskie, Wzgórza Szeskie), licznymi, zwłaszcza na Pojezierzu Mazurskim, jeziorami, m.in. Śniardwy (największe w Polsce) oraz zagłębieniami bezodpływowymi; występują tu także kemy, terasy kemowe, ozy. Pas pojezierny jest rozerwany późnoglacjalną przełomową Doliną Dolnej Wisły.

Na północ od moren czołowych fazy pomor. rozciągają się niziny nadmor. (pobrzeża: Szczecińskie, Koszalińskie, Gdańskie, Niz. Staropruska) a w ich obrębie 2 wielkie obniżenia (dawne misy końcowe lodowca): dolnej Odry (równina zastoiskowa) i dolnej Wisły (równina deltowa Żuław Wiślanych częściowo w depresji); między obniżeniami wąski pas nizin, obejmujący płaskie lub faliste wysoczyzny (równiny — Białogardzka, Słupska, Wysoczyzna Damnicka, Pobrzeże Kaszubskie), rozdzielone dolinami rzek bałtyckich Parsęta, Słupia, Łeba); na nizinach nadmor. miejscami występują ostańce moren czołowych; do najwyższych należą: łuk morenowy nad jez. Gardno z kulminacją Rowokół (115 m), pasmo wzgórz na wschód od Koszalina — G. Chełmska (133 m) oraz G. Maślana (wys. 197 m) na Wysoczyźnie Elbląskiej.

Wybrzeże Morza Bałtyckiego jest wyrównane, przeważnie niskie z elementami rzeźby młodoglacjalnej, przemodelowanej przez morze i wiatr; występują charakterystyczne, zwłaszcza na Wybrzeżu Słowińskim, jeziora przybrzeżne: Łebsko, Gardno, Jamno; są to dawne zatoki, obecnie zapiaszczone i odcięte przez mierzeje, na których uformowały się wydmy (wysokość do 56 m w okolicach Łeby); wysokie wybrzeża wysoczyzn (Wybrzeże Trzebiatowskie, Pobrzeże Kaszubskie) są cofającymi się brzegami klifowymi; miejscami rozcinają je pradoliny, tworząc kępy, np. Swarzewską, Pucką, Oksywską, Redłowską. Największe wygięcie linii brzegowej stanowią Zat. Pomorska z Zalewem Szczecińskim oraz Zat. Gdańska z Zalewem Wiślanym.

Bieszczady, połonina Tarnicy i Szerokiego Wierchu, po prawej — za doliną Terebowca — Bukowe Berdo, w głębi Połonina Caryńska

Karkonoski Park Narodowy

Kielecka, Wyżyna, gołoborza na stokach Łysej Góry w Górach Świętokrzyskich

Koszalińskie, Pobrzeże, krajobraz wydmowy Wybrzeża Słowińskiego (w tle jezioro Łebsko)

Roztocze, okolice Zwierzyńca

Stołowe, Góry, skalne formy erozyjne

Szczecińskie, Pobrzeże, klifowe wybrzeże wyspy Wolin

Wolin, wsteczna delta Świny, w głębi Zalew Szczeciński

Orawsko-Podhalańskie Obniżenie, Podhale

Izerskie Góry, widok ze Szrenicy

Goryczkowa, Dolina, widok z Myślenickich Turni

Gołoborze na stokach Łysicy w Górach Świętokrzyskich

Drawska, Równina

Biłgorajska, Równina, Lasy Janowskie

Przełom Dunajca, widok z Sokolicy, Pieniński Park Narodowy

Ojcowski Park Narodowy, Maczuga Herkulesa

Karkonosze, widok ze Śnieżnych Kotłów na Wielki Szyszak.

Bieszczady, widok na Wielką Rawkę.

Tatrzański Park Narodowy, Czarny Staw pod Rysami (widok z przełęczy Karb pod Kościelcem)

Słowiński Park Narodowy

Głaz narzutowy na brzegu jeziora Gardno

Poleski Park Narodowy, torfowisko nad jeziorem Moszne

Bałtyckie, Morze

Stołowe, Góry, Błędne Skały

Szeskie Wzgórza, region Pojezierza Mazurskiego

Wdzydze, jezioro, Kaszubski Park Etnograficzny

Roztocze, szumy na potoku Sopotnia

Wschodniosuwalskie, Pojezierze, krajobraz morenowych Wzgórz Jeleniewskich na Pojezierzu Wschodniosuwalskim

Kampinoski Park Narodowy

Mierzeja Helska oddzielająca Zatokę Pucką od morza Bałtyckiego. U nasady Półwyspu Władysławowo, po lewej Puck i tereny rolnicze Pobrzeża Kaszubskiego (zdjęcie lotnicze)

Wisła, ujście pod Świbnem, zdjęcie lotnicze

Charzykowskie, Jezioro przy zachodniej granicy Parku Narodowego Bory Tucholskie