Polska. Warunki naturalne. Klimat

Polska. Warunki naturalne. Klimat.

Klimat Polski odznacza się dużą zmiennością pogody i znacznymi wahaniami przebiegu pór roku w następujących po sobie latach; przez Polskę przebiega granica między klimatem umiarkowanym ciepłym i dżdżystym a klimatem borealnym, śnieżno-leśnym (wg klasyfikacji Köppena–Geigera); przechodzą również izoamplitudy roczne 20^° i 23°C, wyznaczające umowne granice między klimatem oceanicznym a kontynentalnym.

Położenie fizycznogeogr. kraju sprawia, że nad jego obszarem ścierają się różnorodne masy powietrza wpływające na kształtowanie się stanów pogody, a w rezultacie na klimat Polski. Najczęściej są to masy powietrza: polarno-mor. znad północnej części O. Atlantyckiego, polarno-kontynent. znad Europy Wschodniej i Azji, arktycznego znad M. Arktycznego, podzwrotnikowo-mor. z akwenów wokół Azorów i podzwrotnikowo-kontynent. znad Afryki. Wilgotne powietrze znad O. Atlantyckiego powoduje wzrost zachmurzenia i opady, zimą — odwilże, latem — ochłodzenia; stosunkowo suche powietrze polarno-kontynent. przynosi pogodę słoneczną, zimą — mróz, latem — upały; cyrkulacja południkowa sprzyja napływowi powietrza arktycznego z północy (pogoda zmienna, znaczne ochłodzenia, m.in. przymrozki w maju) lub rzadziej zwrotnikowego z południa (ocieplenie w zimie, upały latem). Na cyrkulację powietrza duży wpływ wywierają tzw. ośr. aktywności atmosferycznej — Wyż Azorski i Niż Islandzki, zimą formuje się trzeci ośr. — Wyż Eurazjatycki; przez większą część roku przeważa w Polsce cyrkulacja zachodnia związana z przesuwaniem się niżów barycznych znad O. Atlantyckiego na wschód.

Rozkład ciśnienia atmosferycznego powoduje, że Polska znajduje się w strefie przeważających wiatrów zachodnich (60% wszystkich dni wietrznych); występuje duży stopień zachmurzenia — średnio 65–70% pokrycia nieba przez chmury; największy (poza górami) późną jesienią i zimą, najmniejszy — we wrześniu, nad morzem w maju i czerwcu; średnia liczba dni pochmurnych (zachmurzenie większe niż 80%) wynosi 120–160 dni w roku, dni pogodnych (zachmurzenie mniejsze niż 20%) — 30–50 dni. Najwyższe średnie roczne temperatury powietrza występują na Niz. Śląskiej (ponad 8,5°C) i w zachodniej części Kotliny Sandomierskiej (ponad 8°C), najniższe — w północno-wschodniej Polsce (6,5°C) i w górach (Śnieżka 0,2°C, Kasprowy Wierch –0,8°C); izotermy stycznia mają przebieg południkowy i wynoszą od –1°C na zachodzie do –5°C i mniej na wschodzie (zwłaszcza Pojezierze Suwalskie); w górach chłodniej (–8,4°C na Kasprowym Wierchu, –7,3°C na Śnieżce); izotermy lipca mają w zasadzie przebieg równoleżnikowy, ich wartości maleją z południa na północ, od powyżej 18,5°C na Nizinie Śląskiej, w południowej Wielkopolsce oraz Kotlinie Sandomierskiej do 16,5°C na Pojezierzu Kaszubskim; w górach o średniej temperaturze decyduje wyniesienie n.p.m. i rzeźba terenu. Średnie roczne amplitudy wahają się od 19°C na wybrzeżu i w zachodniej części kraju do 23°C na północnym wschodzie (wzrost kontynentalizmu klimatu ku wschodowi). Dni mroźne (temp. maks. poniżej 0°C) występują od listopada do marca (najwięcej w styczniu); średnia liczba dni mroźnych wzrasta z zachodu (poniżej 25 dni w roku nad dolną Odrą i wzdłuż wybrzeża mor.) na północny wschód (do 65 dni na Pojezierzu Suwalskim); w górach dochodzi do 132 na Śnieżce i 150 na Kasprowym Wierchu; najniższe w Polsce temperatury zanotowano w Siedlcach –41°C (1940) i w Kotlinie Żywieckiej –40,6°C (1929). Liczba dni z przymrozkami (zwykle późną wiosną i wczesną jesienią) waha się na nizinach od 90 (nad morzem) do 130, w górach przekracza 200. Dni gorące (temp. maks. co najmniej 25°C) występują w Polsce od maja do września; ich liczba wzrasta w miarę oddalania się od morza (5 dni — Rozewie, powyżej 40 — Kotlina Sandomierska, Wyż. Lubelska), w górach częstość ich występowania maleje wraz z wysokością (w Sudetach nie występują powyżej 1350 m n.p.m., w Tatrach — powyżej 1650 m); za najwyższą temperaturę zanotowaną w Polsce uważa się 40,2°C (Prószków koło Opola, 1921). Roczne wahania temperatury mają wpływ na długość trwania okresu wegetacyjnego — od 180 dni w górach i na Pojezierzu Suwalskim do 220 dni na zachodzie i południowym zachodzie kraju. Z rocznym przebiegiem średniej dobowej temperatury powietrza wiąże się następstwo termicznych pór roku; w Polsce wyróżnia się: przedwiośnie (średnia dobowa temp. 0–5°C), wiosnę (5–15°C), lato (powyżej 15°C), jesień (5–15°C), przedzimie (0–5°C), zimę (poniżej 0°C); czas trwania pór roku jest zróżnicowany regionalnie, np. lato w północnej części Polski trwa ok. 2,5 miesiąca, na południowym wschodzie, w części środkowej, zachodniej i południowo-zachodniej ponad 3 miesiące (ok. 100 dni), zima — od 2 miesięcy nad morzem i na zachodzie do 3–4 miesięcy na północnym wschodzie, a w Tatrach do 6 miesięcy; wiosna zaczyna się najwcześniej na zachodzie, najpóźniej w północno-wschodniej części kraju i w górach.

Opady atmosferyczne wykazują dużą zależność od ukształtowania powierzchni; średnia roczna suma opadów wynosi ok. 600 mm; w górach przekracza 1500–2000 mm (maks. zanotowana na Kasprowym Wierchu — 2396 mm, 1945), na nizinach i wyżynach waha się od 400 do 750 mm; najmniej opadów otrzymuje Wielkopolska (zwłaszcza północna część) i Kujawy, leżące w cieniu opadowym Pojezierza Pomorskiego — w okolicach jez. Gopło w szczególnie suchych latach roczna suma opadów bywa niższa niż 300 mm. Maksimum opadów przypada na miesiące letnie — średnio 2–3 razy większe niż w zimowych, w Karpatach nawet 4 razy; najbardziej wyrównany rozkład opadów występuje na nizinach nadmorskich. Średnia roczna liczba dni z opadami śniegu wynosi w zachodniej i środkowej Polsce 30–40 dni w roku, ponad 50 dni na północnym wschodzie i do 120 dni w Karkonoszach, a 145 w Tatrach; na nizinach grubość pokrywy śnieżnej nie przekracza na ogół kilkunastu cm (w ciągu zimy kilkakrotnie tworzy się i zanika), w górach dochodzi do 2 m; średnia roczna liczba dni z pokrywą śnieżną wzrasta z zachodu (ok. 40 dni nad Odrą) i południowego zachodu ku północnemu wschodowi (100 dni na Pojezierzu Suwalskim); w górach od ok. 50–70 dni u podnóży do 175–230 w najwyższych partiach. Wieloletnie obserwacje pogody (podstawa wiedzy o klimacie) są prowadzone w Polsce w 64 stacjach synoptycznych, 260 posterunkach meteorol. i 2600 posterunkach opadowych.

Porównanie przebiegu średniej temperatury rocznej z wahaniem cen produktów rolnych

(A) przebieg średniej temperatury rocznej w Warszawie (rekonstrukcja i prognoza dla okresu 1700–2100);

(B) wahania cen produktów rolnych w Krakowie od XIV w., w procentach cen z XVI w; strzałki skierowane ku górze odpowiadają ociepleniom klimatu, ku dołowi — oziębieniom.

Przebieg średniej temperatury w Łodzi w latach 1903–94