Polska. Warunki naturalne. Budowa geologiczna.
państwo w środkowej Europie, nad Morzem Bałtyckim
Polska. Warunki naturalne. Budowa geologiczna
Encyklopedia PWN
Polska znajduje się na styku wielkich jednostek tektonicznych: 1) platformy prekambryjskiej wschodniej Europy (wschodnia i północno-wschodnia Polska); 2) platformy paleozoicznej środkowej i zachodniej Europy (środkowa i zachodnia Polska); spod pokrywy osadowej tej platformy wyłaniają się części górotworów kaledońskich i hercyńskich (Sudety Zachodnie i Sudety Wschodnie, G. Świętokrzyskie); 3) górotworu Alpidów (Karpaty i zapadliska przedkarpackie).
jest zbud. z 2 pięter tektonicznych: podłoża krystal. i pokrywy osadowej (platformowej). Podłoże archaiczno-proterozoiczne tworzą granitoidy oraz sfałdowane i zmetamorfizowane skały krystal. (gnejsy, łupki krystal., amfibolity), poprzebijane intruzjami skał głębinowych (gabra, sjenity, granitoidy) i wulk. (bazalty). Na zdenudowanym i różnie ukształtowanym podłożu krystal. leży pokrywa platformowa (osadowa) — gruba na obniżonych, a cienka na dźwigniętych partiach podłoża. Pokrywa ta, wieku górny prekambr–czwartorzęd jest zbud. ze skał górnego prekambru (m.in. bazalty, tufy, arkozy, piaskowce), starszego paleozoiku (iłowce, piaskowce, wapienie, margle), dewonu (gł. piaskowce, wapienie rafowe, dolomity), karbonu (m.in. piaskowce, wapienie, iłowce, pokłady węgla kam.), permu (m.in. iłowce, dolomity, anhydryty, gipsy, sole), triasu (arkozy, wapienie oolitowe, piaskowce, iłowce), jury (m.in. piaskowce, iłowce, wapienie i margle), kredy (m.in. piaskowce glaukonitowe i kreda pisząca), trzeciorzędu (gł. iłowce i piaski) oraz czwartorzędu (m.in. gliny zwałowe, piaski, iły warwowe). W obrębie platformy prekambryjskiej rozróżnia się:
Obniżenie nadbałtyckie (prebałtyckie). Pokrywę platformową wypełniającą obniżenie podłoża tworzą osady starszego paleozoiku, permu, triasu, kredy, jury oraz trzeciorzędu i czwartorzędu; grubość pokrywy dochodzi do 6000 m (w części zachodniej).
Wyniesienie mazursko-suwalskie. Pokrywę tworzą osady jury, kredy, trzeciorzędu i czwartorzędu, na skłonach wyniesienia — także osady triasu; na dźwigniętych partiach podłoża grubość pokrywy platformowej wynosi ok. 350 m, w miarę zanurzania się podłoża jej grubość wzrasta do 2000 m i więcej.
Obniżenie podlaskie. Pokrywę tworzą skały górnego prekambru, starszego paleozoiku, permu, jury, kredy, trzeciorzędu i czwartorzędu; grubość pokrywy wypełniającej obniżenie podłoża wynosi od 1000 do 4000 m.
Wyniesienie Sławatycz (zrąb tektoniczny). Pokrywa platformowa jest cienka, tworzą ją skały górnego prekambru, jury, kredy, trzeciorzędu i czwartorzędu; grubość pokrywy wynosi od 400 do 1500 m (na skłonach podłoża).
Obniżenie nadbużańskie. Na podłożu, które jest zanurzającym się ku zachodowi fundamentem krystalicznym tarczy ukr., leży pokrywa platformowa zbud. ze skał górnego prekambru, paleozoiku, jury, kredy, trzeciorzędu i czwartorzędu; grubość pokrywy waha się od 2000 m na wschodzie do ponad 5000 m na zachodzie.
jest zbud. z 2 pięter tektonicznych: podłoża paleozoicznego i pokrywy platformowej (osadowej). Wykształcenie skał pokrywy platformowej jest takie samo lub b. podobne do wykształcenia pokrywy platformy prekambryjskiej. Podkarpacie, Górny Śląsk, niecka miechowska, Kujawy i Pomorze Zachodnie mają podłoże staropaleozoiczne, sfałdowane i usztywnione w czasie orogenezy kaledońskiej, a pokrywę platformową rozpoczynającą się osadami dewonu i osiągającą grub. od 1000 do ponad 10 000 m. Wielkopolska i nizinny Dolny Śląsk (Przedgórze Sudeckie) mają podłoże młodopaleozoiczne, sfałdowane i skonsolidowane w czasie orogenezy hercyńskiej oraz pokrywę rozpoczynającą się utworami górnego karbonu lub permu i osiągającą grub. od 500 do ponad 5000 m. Strefa kontaktu platform prekambryjskiej i paleozoicznej jest zw. strefą tektoniczną Teisseyre'a–Tornqwista, a ostatnio — strefą Gutercha; jest to strefa rozłamów wgłębnych sięgających aż do powierzchni Mohorovičicia. Platforma paleozoiczna podlegała staro- i młodoalp. ruchom tektonicznym, które spowodowały powstanie nieciągłych deformacji tektonicznych (gł. uskoków). Pod wpływem ciśnienia nadkładu na sole permskie utworzyły się wysady i słupy solne (tektonika salinarna). Ruchy na pograniczu kredy i trzeciorzędu uformowały wał środkowopol., niecki: szczec., mogileńsko-łódz., miechowską (nidziańską) i brzeżną oraz monoklinę przedsudecką i śląsko-krakowską.
Kaledonidy odsłaniają się w południowej części G. Świętokrzyskich, które budują utwory prekambru i starszego paleozoiku (gł. łupki ilaste, mułowce, piaskowce, kwarcyty, szarogłazy, margle, wapienie); miejscami występują również niewielkie intruzje diabazów i lamprofirów. Serie skalne są intensywnie sfałdowane w wyniku orogenezy kaledońskiej.
Hercynidy są odsłonięte na Dolnym Śląsku, także w G. Świętokrzyskich. W Sudetach Zachodnich łańcuch hercyński jest zbud. z metamorficznych i osadowych skał prekambru i paleozoiku (m.in. gnejsy, migmatyty, łupki krystal., amfibonity, wapienie, dolomity). Skały te przeszły kilka faz fałdowań i metamorfizmu. Ostatnie odbyły się między dolnym a górnym karbonem — w fazie sudeckiej orogenezy hercyńskiej. Proces górotwórczy zakończyły górnokarbońsko-dolnopermskie intruzje granitoidów (Karkonosze, Strzegom) oraz wulkanizm dolnopermski (diabazy). Zapadliska śródgórskie (północno- i śródsudeckie) są wypełnione molasowymi utworami górnego węglonośnego karbonu i dolnego permu (mułowce, piaskowce, iłowce, zlepieńce, arkozy). Sudety Wschodnie są zbud. z 2 stref. Strefa zachodnia przylegająca do G. Sowich (masyw śródgórski) jest zbud. ze skał prekambru i paleozoiku (gnejsy, granitognejsy, intruzje diabazów i granitoidów — Strzelin); gł. fałdowanie tej strefy odbyło się między dewonem a karbonem. Szeroka strefa wschodnia składa się z fliszowych osadów górnego dewonu i dolnego karbonu (zlepieńce, piaskowce, łupki ilaste), o dużej miąższości; ostateczne sfałdowanie tej strefy odbyło się w górnym karbonie.
Górny Śląsk jest zapadliskiem przedgórskim wypełnionym grubymi (ponad 6000 m) paralicznymi i limnicznymi osadami górnego karbonu (zlepieńce, piaskowce, mułowce, iłowce, z pokładami węgla kam. — tzw. karbon produktywny). Struktury hercyńskie występują na powierzchni na obszarze G. Świętokrzyskich; orogeneza hercyńska działała zarówno w ich części północnej jak i południowej, gdzie przebudowała struktury starsze. Ruchy alp. spowodowały wyraźne odmłodzenie morfologiczne G. Świętokrzyskich i Sudetów.
obejmują w Polsce Tatry, nieckę podhalańską, Pieniny i Karpaty fliszowe oraz zapadlisko przedkarpackie. Tatry są zbud. z trzonu krystal. (łupki krystal. przebite intruzją granitoidową) oraz ze skał sfałdowanych i nasuniętych na trzon w kredzie górnej płaszczowin: wierchowych i reglowych; płaszczowiny te składają się ze skał osadowych triasu i kredy dolnej (kwarcyty, piaskowce, łupki ilaste, wapienie, dolomity, margle, rogowce, radiolaryty). Niecka podhalańska jest zbud. gł. ze skał fliszowych wieku paleogeńskiego. Tatry i niecka podhalańska należą do Karpat Wewn., które od Karpat Zewn. oddziela Pas Skałkowy Pienin zbud. ze skał jury, kredy i starszego trzeciorzędu (m.in. łupki ilaste, piaskowce, margle, wapienie, radiolaryty, zlepieńce). Pieniny były kilkakrotnie fałdowane od kredy górnej do miocenu; ruchy te potrzaskały i podzieliły Pas Skałkowy Pienin na bloki i odkorzeniły je od ich podłoża. Karpaty Zewn. (fliszowe) są zbud. z naprzemianległych warstw łupków ilastych i piaskowców oraz zlepieńców kredy i paleogenu. Flisz karpacki został sfałdowany z początkiem neogenu. Karpaty Zachodnie charakteryzuje tektonika płaszczowinowo-fałdowa, a Karpaty Wschodnie — tektonika płaszczowinowo-fałdowo-skibowa. Magmatyzm w Karpatach Zewn. reprezentują cieszynity i andezyty, w Pieninach — andezyty i bazalty. Na przedpolu Karpat powstało w neogenie zapadlisko przedgórskie wypełnione osadami molasowymi, zawierającymi utwory roponośne, gazonośne, solonośne i siarkonośne.
