Polska. Sztuka. Średniowiecze

Polska. Sztuka. Średniowiecze

W okresie wczesnego średniowiecza (VI–X w.) rozwinęło się na ziemiach przyszłego państwa polskiego kilka rodzajów budownictwa: drewniano-ziemne konstrukcje obronne grodów (Gniezno, Poznań) — o gęstej drewnianej zabudowie wewnętrznej i konstrukcji zrębowej, drewniane świątynie (Szczecin), kamienne obwałowania miejsc kultu religijnego (Łysiec — obecnie Łysa Góra, Ślęża); sypano także kopce ziemne ku czci panujących (tzw. Kopiec Krakusa) oraz kopano mogiły ciałopalne (Lipsk koło Zamościa); rzeźbiono w drewnie i kamieniu posągi kultowe (tzw. baby), wyrabiano zdobione przedmioty drewniane, ceramiczne, kościane, rogowe, złotnicze i tkaniny. Wraz z przyjęciem chrześcijaństwa Polska znalazła się w kręgu wpływów zachodniej sztuki przedromańskiej i romańskiej, zwłaszcza karolińskiej i ottońskiej, korzystano m.in. z wzorów czeskich, saskich, nadreńsko-mozańskich i włoskich. W X i XI w. wznoszono już katedry w formie bazylikowej (Poznań, Gniezno, Kraków), tzw. palatia z kaplicami (Ostrów Lednicki, Giecz), założenia klasztorne (Tyniec). Rozkwit architektury romańskiej przypadł na XII w.; skalą i bogactwem programu wyróżniała się druga z kolei katedra na Wawelu i częściowo na niej wzorowana kolegiata w Tumie (pod Łęczycą); formy kościołów klasztornych oraz świątyń kongregacji kanonickich (Wrocław, Czerwińsk — obecnie Czerwińsk nad Wisłą, Kruszwica, Opatów, Trzemeszno) inspirowała głównie architektura zreformowanych benedyktynów niemieckich; przy grodach możnowładcy fundowali małe kościoły, często z wieżą i wewnętrzną emporą (Prandocin, Wysocice). Na XII stulecie przypadł też rozkwit rzeźby kamiennej, zdobiącej elementy architektury, przede wszystkim portale (Wrocław, Tum, Czerwińsk nad Wisłą); dla Śląska i Kujaw są charakterystyczne tympanony fundacyjne (Wrocław, Strzelno); wyjątkowe w skali europejskiej zjawisko stanowią rzeźbione kolumny międzynawowe w kościele Norbertanek w Strzelnie, a także ryta i impastowana posadzka ze scenami figuralnymi w krypcie kolegiaty w Wiślicy; wybitnym osiągnięciem rzeźbiarskim są także odlane w brązie Drzwi Gnieźnieńskie. Z dzieł malarstwa ściennego zachowały się niewielkie pozostałości (m.in. w kościele Kanoników Regularnych w Czerwińsku nad Wisłą); malarstwo miniaturowe jest reprezentowane głównie przez dzieła importowane (Ewangeliarz Emmeramski, Biblia Płocka, Ewangeliarz Kruszwicki). Do wybitnych przykładów sztuki złotniczej należą m.in. kielichy trzemeszeńskie, patena z Lądu, płocki kielich Konrada I Mazowieckiego. Nurt późnoromański łączył się w początku XIII w. z elementami gotyckimi w architekturze tzw. stylu przejściowego (małopolskie opactwa cysterskie w Wąchocku, Koprzywnicy, Sulejowie); w tej późnej fazie romanizmu pojawiła się już cegła (korpus kościoła Dominikanów w Sandomierzu, wzniesiony przez włoski warsztat, katedra w Kamieniu Pomorskim). Dla rozwoju architektury XIII w. decydujące znaczenie miała związana z kolonizacją niemiecką lokacja miast, jak też spotęgowana rola zakonów, oprócz dawnych także nowych zgromadzeń żebraczych — franciszkanów i dominikanów — osiedlających się w miastach; w asymilowaniu gotyku przodowali śląscy cystersi filiacji niemieckiej (Lubiąż, Trzebnica, Henryków), których wzorce architektoniczne inspirowały inne budowle (katedra we Wrocławiu) i docierały do Małopolski (Mogiła). W końcu XIII w. gotyk stał się stylem panującym, a południowa Polska znalazła się na 2 stulecia, wraz z Czechami i Węgrami, w jego środkowoeuropejskim kręgu. W zjednoczonym Królestwie Polskim „dworski styl” znamionował głównie ceglano-kamienne budowle w Małopolsce; korpus nowej (trzeciej) katedry na Wawelu naśladowano w wielkich bazylikach krakowskich (kościoły: Św. Katarzyny, Mariacki, Dominikanów); wśród fundowanych przez Kazimierza III Wielkiego kościołów wyróżnia się grupa świątyń dwunawowych o palmowo-gwiaździstych sklepieniach (Wiślica, Stopnica). Ten król-budowniczy wzniósł na terenie całego kraju ponad 80 zamków (np. Będzin) i obwodów murów miejskich (np. Szydłów). Dość tradycyjnej architekturze małopolskiej XV w. brakowało rozmachu i bogactwa odmian poprzedniego stulecia; dopiero pod koniec wieku pojawiły się okazałe budowle (np. Barbakan w Krakowie) i dekoracyjnością formy architektonicznej (krużganki Collegium Maius tamże). W Wielkopolsce różne stylowe powiązania — południowo-, zachodnio- oraz północnoeuropejskie — cechowały wzniesione w XIV w. katedry (Gniezno, Poznań). Poza Koroną polską znalazły się ziemie Pomorza Wschodniego i Prus, opanowane przez Krzyżaków, którzy prowadzili planowo zorganizowaną, wielką akcję budowy zamków, murów miejskich i kościołów; w największych miastach państwa zakonnego (Toruń, Gdańsk, Elbląg) wpływ na kształt architektury miały też: żywioł mieszczański, związany z europejskimi miastami Hanzy, oraz europejskie powiązania kongregacji zakonnych; główne budowle tych miast (w swej późnogotyckiej fazie powstałe już lub kończone za czasów przynależności do Prus Królewskich) są znakomitymi przykładami północnoeuropejskiego ceglanego gotyku (kościoły: Mariacki w Gdańsku, Świętych Janów, Św. Jakuba, NMP — w Toruniu; gdańskie i toruńskie ratusze i inne budowle komunalne oraz kamienice i spichrze). Późnogotyckie formy saskiej proweniencji (m.in. kryształowe sklepienia, które pojawiły się też w Krakowie) z Gdańska docierały na Mazowsze i Litwę. Na Mazowszu uproszczone i sprowincjonalizowane schematy gotyckie przetrwały najdłużej — do początku XVII w. (kościół w Przasnyszu); jeszcze dłużej przetrwały w kształtach drewnianych kościołów.

Pierwsze wybitne dzieła gotyckiej rzeźby kamiennej pojawiły się w 2. połowie XIII w. i ok. 1300 (tympanon portalu kaplicy Św. Jadwigi w Trzebnicy, nagrobek Henryka IV Probusa we wrocławskim kościele Św. Krzyża); na Wawelu pomnik Władysława I Łokietka zapoczątkował serię baldachimowych nagrobków królewskich; wybitne dzieła kamiennej rzeźby 2. połowy XIV w. na Śląsku i w Małopolsce wykazują związki z wytworną stylizacją warsztatów czynnych przy katedrze Św. Szczepana w Wiedniu (tympanon zachodniego portalu kościoła w Strzegomiu, nagrobek Kazimierza III Wielkiego w katedrze na Wawelu) oraz z monumentalną plastycznością rzeźby praskiego kręgu Parlerów (nagrobki książąt śląskich — w Świdnicy i Opolu, Henryka II Pobożnego i biskupa Przecława z Pogorzeli — we Wrocławiu, zespół posągów na wieży ratuszowej w Jaworze). Dla Małopolski charakterystyczne są oryginalne programy heraldyczne na zwornikach (kamienica Hetmańska w Krakowie), a dla lat ok. 1400 ozdobna kamieniarka okładzin (tzw. pawilon gotycki zamku na Wawelu, kruchta kościoła Św. Katarzyny). Poza przyjęte w Polsce konwencje stylowe wykracza nagrobek Władysława II Jagiełły (w wawelskiej katedrze) — dzieło należące do wczesnego florenckiego Quattrocenta; wśród rzeźb drewnianych, głównie ołtarzowych, pełen ekspresji nurt mistyczny połowy XIV w. reprezentuje krucyfiks z kościoła Bożego Ciała we Wrocławiu i Pietà z Lubiąża, natomiast wytworny styl międzynarodowy, zwany też miękkim (ok. 1400) — wawelski krucyfiks Jadwigi, kamienna Pietà z kościoła Św. Barbary w Krakowie, kamienne Piękne Madonny (wrocławska i zaginiona toruńska). W 2. połowie XV w. rzeźba późnogotycka przechodzi ewolucję od stylu „miękkiego” do „łamanego”, osiągając swe apogeum pod koniec stulecia w twórczości największego artysty schyłku średniowiecza — Wita Stwosza (ołtarz mariacki, nagrobek Kazimierza IV Jagiellończyka na Wawelu). Malarstwo XIV w. jest znane głównie z dzieł iluminatorstwa i malowideł ściennych (Ląd, Gniezno), w znacznej mierze uzależnionych od sztuki czeskiej (zwłaszcza na Śląsku i w Toruniu), a sporadycznie od włoskiej, poprzez węgierską (Niepołomice); z XIV w. pochodzą też zespoły witraży (kościół Mariacki w Krakowie). Z osobą Władysława II Jagiełły wiążą się malowidła bizantyńsko-ruskie, m.in. w kaplicy zamkowej w Lublinie. Również tablicowe malarstwo przełomu XIV i XV w. ulegało wpływom czeskim; ok. połowy XV w. powstała w Małopolsce grupa dzieł (określanych dawniej mianem szkoły krakowsko-sądeckiej), w których relikty „miękkiego” stylu przełamywały się w stylizowanej, nieco naiwnej dekoracyjności (ołtarz z Ptaszkowej, Zdjęcie z krzyża z Chomranic); w wielkich ołtarzach krakowskich 3. ćwierci XV w. panował już realizm, często ekspresyjny (ołtarze Augustiański, Dominikański, Olkuski); na początku XVI w. docierały tu wpływy niderlandzkie (Matka Boska Bolesna w krakowskim kościele Franciszkanów — mistrza Jerzego), pojawiały się elementy nowożytnego obrazowania (tryptyk z Bodzentyna Marcina Czarnego); rozkwitało malarstwo miniaturowe (Kodeks Behema Baltazara), w którym pojawiały się pierwsze motywy renesansowe (Graduał Jana Olbrachta); powstawały malowidła stropowe w drewnianych kościołach (Libusza, Grębień); dla dzieł malarstwa i rzeźby późnogotyckiej produkowanych w ramach organizacji cechowej, decydujące znaczenie miały pierwowzory graficzne. Wybitne dzieła późnogotyckiego malarstwa niderlandzkiego, czy niderlandyzującego, pojawiły się u schyłku XV w. w Gdańsku (tryptyk Sąd Ostateczny H. Memlinga, Ołtarz Jerozolimski, tablica Dziesięcioro Przykazań i inne w kościele Mariackim), a także w Toruniu (obraz Zdjęcie z krzyża). Późnogotycką wysokiej klasy sztukę reprezentują też liczne dzieła złotnictwa (krakowskiego, gdańskiego i toruńskiego), stolarki i snycerki (stalle w Pelplinie i w Toruniu), hafciarstwa (wawelski ornat P. Kmity).

Marciniec Marcin: relikwiarz na głowę św. Stanisława, 1504 — Skarbiec Katedralny na Wawelu, Kraków

Pieta z Lubiąża, ok. 1370 — Muzeum Narodowe, Warszawa

Wiślica, posadzka w krypcie, 1. ćwierć XII w. — kolegiata w Wiślicy

Tum koło Łęczycy, tympanon portalu kolegiaty (XII/XIII w.)

Kraków, kościół Klarysek pw. Św. Andrzeja .

Kraków, Sukiennice, 2. poł. XIV w.

Epitafium Wierzbięty z Branic

Mistrz Chórów, kwatera środkowa tryptyku Trójcy Świętej, 1467 — Kaplica Świętokrzyska w katedrze na Wawelu, Kraków

Mistrz legendy Św. Jana Jałmużnika, scena centralna poliptyku, 1502 — Muzeum Narodowe, Kraków