Polska. Sport
 
Encyklopedia PWN
Polska. Sport
Już w średniowieczu w Polsce istniały lud. formy gier i współzawodnictwa (m.in. zapasy, ciskanie głazami i kamieniami), organizowano także zawody konne oraz turnieje rycerskie. Rodowód współcz. kultury fiz. i sportu sięga okresu oświecenia i jest związany z działalnością Komisji Edukacji Nar.; prekursorem wychowania fiz. młodzieży był m.in. Jędrzej Śniadecki, autor pierwszej w pol. piśmiennictwie i jednej z pierwszych na świecie książek o tej tematyce O fizycznym wychowaniu dzieci (1805); 1839 powstał pierwszy klub jeździecki w Poznaniu, 1862 Poznańskie Tow. Gimnastyczne, a 1867 Tow. Gimnastyczne „Sokół” we Lwowie, którego powstanie jest uważane za początek zorganizowanego ruchu sport. w Polsce; 1882 założono istniejące do dziś Warsz. Tow. Wioślarskie. Duże znaczenie dla rozwoju wychowania fiz. i sportu miały też zakładane od 1888 z inicjatywy H. Jordana publiczne ogrody gier, zabaw i ćwiczeń fiz. dla dzieci i młodzieży (tzw. ogrody Jordanowskie), a także kluby (1908 zał. Akademicki Związek Sport.) działające w miastach uniwersyteckich (Krakowie, Warszawie, Poznaniu, Wilnie) oraz kluby sport., m.in. we Lwowie (zał. 1903 Czarni i 1904 Pogoń), w Krakowie (1906 Cracovia i Wisła), Łodzi (1908 ŁKS), Poznaniu (1912 Warta), Warszawie (1915 Polonia); powstawały także organizacje sport. mniejszości nar., np. żydowski klub sport. Makkabi (zał. 1909). Po odzyskaniu niepodległości 1918 powołano do życia większość pol. związków sport. (pierwszy — Pol. Związek Lekkiej Atletyki, zał. 1919) oraz Polski Komitet Olimpijski (PKOl); Polska aktywnie włączyła się do międzynar. ruchu sport. i olimpijskiego; najpopularniejszą dyscypliną w Polsce w okresie międzywojennym stała się piłka nożna; 1921 pol. drużyna rozegrała pierwszy międzypaństw. mecz piłki nożnej (w Budapeszcie z Węgrami); 1924 pol. reprezentanci przystąpili do udziału w igrzyskach olimpijskich; do II wojny światowej zdobyli 20 medali olimpijskich (3 złote, 6 srebrnych i 11 brązowych); mimo istnienia 3 uczelni kształcących nauczycieli wychowania fiz. (w Warszawie, Krakowie i Poznaniu), wychowanie fiz. dzieci i młodzieży w szkołach stało na dość niskim poziomie; brakowało także dobrej jakości sprzętu sport., którego produkcja na skalę przem. w zasadzie nie istniała.
Podczas okupacji niem. działalność sport. na ziemiach wcielonych do III Rzeszy i w Generalnym Gubernatorstwie była zakazana; mimo to organizowano m.in. mecze piłki nożnej, zawody lekkoatletyczne i łyżwiarskie oraz wyścigi kolarskie; największymi centrami sport. okresu okupacji były Warszawa, Kraków i Poznań; w wyniku działań wojennych zniszczeniu uległo ponad 75% obiektów sport. zamkniętych (hale sport., sale gimnastyczne, kryte pływalnie) oraz ok. 40% boisk i stadionów (w Warszawie zniszczono ponad 80% wszystkich obiektów sport.); zginęło wielu sportowców (m.in. B. Czech, J. Kusociński, H. Marusarzówna), trenerów, działaczy sport. i nauczycieli wychowania fiz.; przetrwały natomiast struktury organizacyjne związków sport. reaktywowanych w większości krótko po zakończeniu wojny. Struktura organizacyjna kultury fiz. i sportu w początkowym okresie powojennym była wzorowana na doświadczeniach ZSRR i cechowała ją daleko posunięta centralizacja; 1949 powstał Gł. Kom. Kultury Fiz. (GKKF), zlikwidowano kluby statutowe i powołano piony sport.: wojsk., CRZZ, Zrzeszenia Ludowe Zespoły Sport., Gwardii, Spółdzielczego Zrzeszenia Sport. „Start”, Zrzeszenia „Zryw” (dla młodzieży szkół zaw.) oraz Akademickiego Związku Sport.; 1956 przywrócono kluby statutowe; 1957 powstało Towarzystwo Krzewienia Kultury Fizycznej (TKKF), mające na celu umasowienie sportu; 1960 GKKF objął swoją działalnością także zagadnienia turystyki przyjmując nazwę Gł. Kom. Kultury Fiz. i Turystyki (GKKFiT); 1987 w miejsce GKKFiT utworzono Kom. do Spraw Młodzieży i Kultury Fiz., 1991 — Urząd Kultury Fiz. i Turystyki, 2000 Urząd Kultury Fizycznej i Sportu (UKFiS); 2002–05 sportem wyczynowym w Polsce zajmowała się (powołana w miejsce UKFiS) Polska Konfederacja Sportu, a od 2005 Ministerstwo Sportu i Turystyki. Od 2005 sportem dzieci i młodzieży, inwestycjami sport. oraz sportem powszechnym — Ministerstwo Edukacji Nar. i Sportu. Od 1945 systematycznie wzrasta liczba obiektów i urządzeń sport. oraz kadry nauczycielskiej i trenerskiej; 1945 tylko 5% nauczycieli wychowania fiz. oraz 10–20% trenerów miało odpowiednie kwalifikacje; obecnie kształceniem nauczycieli wychowania fiz. oraz trenerów zajmują się akademie wychowania fizycznego (w Poznaniu, Krakowie, Warszawie, Wrocławiu, Gdańsku i Katowicach) oraz ich filie (w Białej Podlaskiej i Gorzowie Wielkopolskim). Po kryzysie lat powojennych 1948–56 pol. sport wyczynowy osiągnął poziom zbliżony do przedwojennego, a w latach następnych znacznie go przewyższył; duży wpływ na dynamiczny rozwój sportu w Polsce 1956–80 miało prestiżowe traktowanie sukcesów sport. i związane z tym subsydiowanie sportu przez państwo. Pod koniec lat 80. większość klubów przeszła na własny rozrachunek finansowy; od pocz. lat 90. w finansowanie działalności sport. coraz częściej włączały się prywatne firmy, sponsorujące najczęściej poszczególne sekcje sport. lub zawodników; w sporcie masowym coraz większą popularność zaczęły zdobywać nowe dyscypliny sport., np.: snowboard, windsurfing (żeglarstwo deskowe), triathlon.
Największe sukcesy pol. sportowcy osiągali m.in. w: boksie, lekkoatletyce, kolarstwie, piłce nożnej, podnoszeniu ciężarów, siatkówce, zapasach, a ostatnio także w judopięcioboju nowoczesnym oraz narciarstwie klasycznym; 1924–2010 pol. sportowcy zdobyli 275 medali olimpijskich, w tym 64 złote, 86 srebrnych i 125 brązowych; wysoki poziom pol. sport osiągnął także w nieolimpisjkich dyscyplinach m.in. w: alpinizmie, brydżu, sporcie motorowodnymsamolotowym, szybownictwie żeglarstwie oceanicznym i lodowym.
Bibliografia
Bibliografia
Mała encyklopedia sportu, t. 1–2, Warszawa 1984;
W. LIPOŃSKI Humanistyczna encyklopedia sportu, Warszawa 1987;
Kronika sportu, Warszawa 1993.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Łyżwiarstwo, P. Abratkiewiczfot. ze zbiorów rodzinnych
Szurkowski Ryszard fot. E. Warmiński/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Korzeniowski Robert fot. P. Nowak/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kusociński Janusz podczas biegu na 5000 m, 1934fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kokoszko Edward, Stadion Dziesięciolecia w Warszawie, ok.1960 — Muzeum Historyczne m. st. Warszawy fot. J. Dylewski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kozakiewicz Władysław fot. E. Warmiński/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Baszanowski Waldemar fot. E. Warmiński/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Malinowski Bronisław fot. Warmiński Eugeniusz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia