Polska. Siły zbrojne. Dawna Polska

Polska. Siły zbrojne. Dawna Polska.

We wczesnym średniowieczu siły zbrojne Polski tworzyły: stała kilkutysięczna konna drużyna książęca, powoływani na wyprawy piesi wojowie oraz pospolite ruszenie wolnych (także chłopów), wzywane gł. podczas wojen obronnych; własne mniejsze drużyny utrzymywali także niektórzy możni. Ważną rolę odgrywał system pogranicznych grodów obronnych. W XII–XIII w. upowszechniła się zależność obowiązku służby wojsk. od posiadania ziemi i zwolnienia ze świadczeń ekon. na rzecz panującego. Stopniowo zmniejszało się znaczenie oddziałów pieszych, zwiększało — konnych rycerzy, służących z własnymi orszakami, tworzących rycerskie pospolite ruszenie. W XIV–XV w. do osobistego udziału w służbie wojsk. byli zobowiązani wszyscy posiadacze ziemscy; jazda rycerska była zorganizowana w chorągwie rodowe lub ziemskie. Służba poza granicami kraju była płatna, rycerstwo zaś powinno wyrazić na nią zgodę. W razie potrzeby władcy zaciągali oddziały najemne. W czasach Kazimierza III Wielkiego powstał system fortyfikacji, osłaniający wnętrze kraju przed najazdami. Stopniowo zwiększała się liczebność pospolitego ruszenia; wysiłek zbrojny Polski 1410 ocenia się na ponad 30 tys. (bez pachołków i czeladzi obozowej). Największym sukcesem oręża pol. tych czasów było zwycięstwo pod Grunwaldem (1410). Od XV w. system pospolitego ruszenia stawał się przestarzały, co szczególnie ostro ujawniło się podczas wojny trzynastoletniej (1454–66) z Krzyżakami. Jego miejsce stopniowo zajmowało zaw. wojsko zaciężne, otrzymujące żołd. Oprócz sił doraźnie zaciąganych, od 1479 na południowo-wschodnim pograniczu zaczęto utrzymywać stałe, nieliczne jednak, wojsko zaw., w celu osłony kraju przed najazdami Tatarów (tzw. obrona potoczna). Głównymi czynnikami uniemożliwiającymi stworzenie silnej stałej armii, będącej w stanie skutecznie zabezpieczyć państwo przed wrogami zewn., była niechęć szlachty do płacenia podatków na wojsko; wynikało to z obawy przed utratą własnych przywilejów oraz z przeświadczenia, że stałe silne wojsko stałoby się podstawą wzmocnienia władzy królewskiej. Sytuację częściowo poprawiło przeznaczenie 1563 czwartej części dochodów z dóbr król. na utrzymanie na pograniczu stałego, nadal nielicznego (3–4 tys.), zaciężnego wojska, kwarcianego. Od poł. XVI w. pospolite ruszenie odgrywało już tylko minim. rolę; utworzona 1578 przez Stefana Batorego chłopska piechota wybraniecka nie nabrała większego znaczenia. Jazda pol. w XVI w. uległa zróżnicowaniu na ciężkozbrojną husarię, jazdę lżejszą (chorągwie kozackie, zw. później pancernymi, na Litwie — petyhorskimi) i lekką (chorągwie wołoskie i tatar.); szybko rosło znaczenie artylerii, rozwijała się inżynieria wojsk.; zapoczątkowano rozbudowę marynarki; pojawiło się piśmiennictwo wojsk. (J. Tarnowski, F. Zebrzydowski, M. Bielski, S. Sarnicki). W taktyce walki obronnej wykorzystywano tabor (Obertyn 1531), a w natarciu jazdy gwałtowną szarżę z białą bronią (Kircholm 1605). W XVII w. pojawili się lisowczycy, rodzaj bardzo ruchliwej jazdy nieregularnej. Wojsko zaciężne od 1632 dzieliło się na tzw. autorament narodowy (jazda, organizowana wg dawnych pol. wzorów) i cudzoziemski (piechota, organizowana wg wzorów zachodnich, konna piechota, czyli dragonia i rajtaria). W 1652 utworzono stałe wojsko, zw. komputowym, o liczebności zależnej od uchwał sejmowych: podczas pokoju 12 tys. w Koronie i 6 tys. na Litwie, w okresie wojny odpowiednio — do 40 tys. i do 22 tysięcy. Maksymalny wysiłek zbrojny Rzeczypospolitej wyniósł 1621 ok. 80 tys. żołnierzy (wraz z pospolitym ruszeniem), a 1658 ok. 56 tys. (samego wojska zaciężnego). Największe i w zasadzie ostatnie sukcesy nowożytnej pol. sztuki wojennej przyniosły wojny tur. Jana III Sobieskiego (Chocim 1673, odsiecz Wiednia 1683). Ogólny upadek gosp. i polit. państwa w XVIII w. spowodował redukcję armii do 18 tys. (1717), stawiając ją w rażącej dysproporcji do potężnych armii państw ościennych. Wysuwany wielokrotnie program aukcji wojska uchwalono dopiero na Sejmie Czteroletnim, jednak zamiast przewidzianej armii stutysięcznej udało się podczas wojny pol.-ros. 1792 wystawić tylko ok. 70 tys. żołnierzy.