Polska. Polityka zagraniczna. Trzecia Rzeczpospolita
 
Encyklopedia PWN
Polska. Polityka zagraniczna. Trzecia Rzeczpospolita
Zgodnie z przyjętą 17 X 1992 Ustawą konstytucyjną określającą wzajemne stosunki między władzą ustawodawczą a wykonawczą RP oraz o samorządzie terytorialnym (tzw. mała Konstytucja), prezydent jest najwyższym przedstawicielem państwa w stosunkach wewn. i międzynar.; sprawuje ogólne kierownictwo w dziedzinie stosunków zagr., powołuje na wniosek premiera min. spraw zagr., mianuje i odwołuje pełnomocnych przedstawicieli RP w innych państwach, ratyfikuje i wypowiada umowy międzynar.; prezydent sprawuje też ogólne kierownictwo w zakresie bezpieczeństwa nar.; jego organem doradczym jest Rada Bezpieczeństwa Narodowego. Politykę zagr. prowadzi, zgodnie z ustawą, Rada Ministrów, odpowiedzialna za nią przed parlamentem. Zgoda parlamentu jest wymagana w odniesieniu do umów dotyczących granic państwa, sojuszów obronnych, umów wprowadzających obciążenia finansowe lub zmiany w ustawodawstwie; min. spraw zagr. jest wykonawcą przyjętej przez sejm polityki, koordynuje całokształt stosunków z zagranicą. Zmianom ustrojowym po wyborach 1989 towarzyszyła zasadnicza reorientacja polityki zagranicznej, realizowana stopniowo, w miarę jak zmieniały się uwarunkowania międzynar. (zjednoczenie Niemiec, zmiany polit. zachodzące w całej Europie Środkowowschodniej, rozpad ZSRR, powstanie 7 nowych państw graniczących z Polską, w tym zyskanie wspólnej granicy z NATO i EWG). Nowa wizja polityki zakładała uniezależnienie polit., gosp. i wojsk. od ZSRR, wchodzenie do struktur integracyjnych Zachodu, współtworzenie nowych związków regionalnych, inne preferencje w doborze partnerów i przyjęcie nowych instrumentów do realizacji pol. racji stanu. Głównym realizatorem tych przemian był nowy min. spraw zagranicznych K. Skubiszewski (1989–93). Zostały wówczas stworzone podstawy dla ugruntowania eur. orientacji Polski. Wspólnoty Eur., w tym zwłaszcza UE, stały się gł. partnerem RP w procesie restrukturyzacji gospodarki i tworzeniu instytucji demokr., wzorem rozwoju cywilizacyjnego w zakresie demokracji parlamentarnej, praw człowieka oraz gospodarki wolnorynkowej. 16 XII 1991 podpisano w Brukseli tzw. układ eur. o stowarzyszeniu między Polską a 12 państwami EWG (wszedł w życie 1 II 1994), który stworzył ramy stopniowej integracji Polski z UE. W 1991, po pierwszych demokr. wyborach, Polska została przyjęta do Rady Europy i ratyfikowała następnie prawie wszystkie jej konwencje. W 1989–92, wraz ze zmianą stosunku do Zachodu, kształtowała się też nowa polityka bezpieczeństwa RP, zakładająca uniezależnienie się od ZSRR w sferze wojsk. i wycofanie obcych wojsk z Polski. 1 VII 1991 rozwiązano Układ Warsz., a do IX 1993 z terytorium Polski wycofały się wojska rosyjskie. Głównym celem RP stało się przystąpienie do NATO i Unii Zachodnioeur. (UZE). Szczególne znaczenie miały dla Polski regulacje traktatowe z Niemcami po ich zjednoczeniu. W 1990 został podpisany traktat o potwierdzeniu istniejącej granicy, odwołujący się do układu zgorzeleckiego z 1950 i zawartego 1970 układu normalizującego stosunki PRL–RFN, zawierający wzajemne zobowiązania do bezwzględnego poszanowania suwerenności i integralności terytorialnej (układ PRL–RFN z 7 XII 1970); 17 VI 1991 podpisano Traktat o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy, ustalający podstawy przyjaznej współpracy Polski i Niemiec. Traktaty te wraz z innymi szczegółowymi umowami (m.in. w sprawie pomocy dla ofiar zbrodni hitlerowskich) zapoczątkowały proces pojednania w stosunkach pol.-niem. i służyły budowie „wspólnoty interesów”. Odwołując się do wzorów współpracy fr.-niem., pol. polityka zagraniczna zmierzała także do stworzenia osi Paryż–Warszawa–Bonn, stabilizującej sytuację w ramach tzw. Trójkąta Weimarskiego. W tworzeniu nowej architektury stosunków zagranicznych istotne znaczenie miało podpisanie dwustronnych deklaracji i układów o przyjaźni i współpracy: z Wielką Brytanią (IV 1991), Francją (układ o przyjaźni i solidarności IV 1991), Belgią (VII 1991), Szwajcarią (IX 1991), Włochami (X 1991) i Hiszpanią (X 1992). Stwarzały one możliwości związania Polski z Zachodem w różnych dziedzinach i zostały wzmocnione przez inne umowy prawne i gospodarcze. Istotne znaczenie miało zniesienie obowiązku wizowego wobec Polaków przez prawie wszystkie państwa.
Po rozwiązaniu Układu Warsz. i wyjściu spod wpływów ZSRR kluczowe znaczenie miało ułożenie stosunków polit. i gosp. z jego głównym sukcesorem — Federacją Ros. na nowych zasadach (X 1990 podpisano Deklarację o przyjaźni i dobrosąsiedzkiej współpracy, V 1992, podczas wizyty prezydenta L. Wałęsy w Moskwie — Traktat o przyjaźni i dobrosąsiedzkiej współpracy). Dążenia niepodległościowe republik posowieckich sąsiadujących z RP i ich demokratyzacja znalazły w Polsce uznanie i pomoc. Fakt, że część terenów Litwy, Białorusi i Ukrainy wchodziła przed wybuchem II wojny światowej w skład terytorium Polski i że mieszkała tam nadal ludność przyznająca się do polskości, stanowił dodatkowy czynnik mobilizujący do współpracy z siłami demokr. na Wschodzie. W polityce wschodniej Polski kierowała się początkowo zasadą dwutorowości — tworząc nową jakość w stosunkach z sąsiednimi byłymi republikami sowieckimi, zabiegała o utrzymanie poprawnych stosunków z Rosją i zrealizowanie swoich żywotnych interesów polit. i gospodarczych. Szczególny nacisk położono na zbudowanie podstaw polityki pojednania z Litwą i Ukrainą. W I 1992 podpisano z Litwą Deklarację o przyjaznych stosunkach i dobrosąsiedzkiej współpracy, a 1994 układ o dobrosąsiedzkich stosunkach, zapewniający m.in. ludności pol. na Litwie standardowe prawa mniejszości narodowych. Polska jako pierwsze państwo uznała 1991 niepodległość Ukrainy, podpisała z nią Deklarację o zasadach i podstawowych kierunkach rozwoju stosunków, a 18 V 1992 — Traktat o dobrym sąsiedztwie, przyjaznych stosunkach i współpracy. Niejako uwieńczeniem tych porozumień było przyjęcie wspólnej deklaracji o pojednaniu pol.-ukr. (V 1997). W ramach polityki budowania przyjaznego sąsiedztwa stworzono też gęstą sieć umów międzynar. z pozostałymi państwami bałtyckimi: Łotwą (Deklaracja o przyjaźni i współpracy VI 1991, umowy o współpracy gosp., transregionalnej, kult. i nauk., transportowej, oraz Traktat o przyjaźni i współpracy VII 1992) i Estonią (umowy: o współpracy gosp. 1991, o współpracy regionalnej, kult. i nauk. 1992, Traktat o przyjaznej współpracy i bałtyckim dobrosąsiedztwie VII 1992). Także z Białorusią Polska zawarła Traktat o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy (VI 1992) oraz inne wzajemne porozumienia szczegółowe. W XII 1991 RP uznała niepodległość republik: Armenii, Azerbejdżanu, Gruzji, Kazachstanu, Kirgistanu, Mołdawii, Tadżykistanu i Uzbekistanu. Stałym zadaniem pol. polityki w stosunku do bliższych i dalszych sąsiadów było wspomaganie transformacji ustrojowej oraz pozyskiwanie współpracy państw zachodnich w przedsięwzięciach dotyczących pomocy. W II 1991 Polska, Czechosłowacja i Węgry podpisały Deklarację wyszehradzką o współpracy w dążeniu do integracji eur.; RP zawarła także układy o przyjacielskiej i dobrosąsiedzkiej współpracy z Węgrami, o dobrym sąsiedztwie, solidarności i przyjacielskiej współpracy z Czeską i Słowacką Rep. Federacyjną. W ramach Grupy Wyszehradzkiej rozwijano stosunki gosp.: XII 1992 zawarto w Krakowie Środkowoeuropejskie Porozumienie o Wolnym Handlu (CEFTA), obejmujące 4 kraje Grupy Wyszehradzkiej. Polska włączyła się też do szerszej współpracy regionalnej skupiającej państwa od Bałtyku do Adriatyku (Pentagonale, następnie Heksagonale, później Inicjatywa Środkowoeuropejska) oraz do współpracy bałtyckiej. Podpisała Eur. Kartę Samorządu Terytorialnego i tzw. konwencję madrycką dotyczącą współpracy transgranicznej (1993). W strefie przygranicznej pol.-niem. powstały euroregiony. Tworzyły się też inne formy współpracy transgranicznej. W 1996 Polska przystąpiła do Organizacji Współpracy Gosp. i Rozwoju (OECD). W 1994 Polska złożyła wniosek o członkostwo w UE, a III 1998 rozpoczęła rokowania akcesyjne. Sejm przyjął Nar. Program Przygotowania do Członkostwa w UE, stawiając za cel osiągnięcie przez Polskę gotowości do członkostwa w UE do końca 2002. Od poł. 1991 idea przystąpienia Polski do NATO zaczęła być uważana za realną mimo rezerwy Zachodu, niechętnego zwiększeniu zakresu zobowiązań wobec państw gorzej uzbrojonych oraz obawiającego się reakcji Rosji, nadal uważającej Pakt za swego gł. wroga. Od XII 1991 Polska poszerzała zakres współpracy z siłami zbrojnymi państw NATO w dziedzinie szkolenia i wymiany jako czł. Północnoatlantyckiej Rady Współpracy (NACC), powołanej przez NATO do konsultacji z państwami należącymi niegdyś do Układu Warsz.; 1994 przystąpiła do euroatlantyckiego programu Partnerstwo dla Pokoju, jako etapu przejściowego w uzyskaniu pełnego członkostwa w NATO, co nastąpiło1999; był to symbol. akt przekreślający porządek jałtański, a zarazem utrwalający zmianę ustroju Polski zapoczątkowaną 1989. Potwierdzeniem realnego udziału Polski w NATO stało się m.in. umiejscowienie w Szczecinie dowództwa Wielonar. Korpusu Północno-Wschodniego NATO z udziałem Niemiec, Danii i Polski. Podczas akcji NATO w Jugosławii Polska poparła w pełni interwencję humanitarną w Kosowie; angażowała się politycznie i wojskowo w stabilizowanie sytuacji na obszarze byłej Jugosławii; pol. kontyngenty biorą udział w siłach AFOR, SFOR i KFOR. Po ataku terrorystycznym na USA 11 IX 2001 Polska przystąpiła do koalicji antyterrorystycznej. Od II 2002 pol. kontyngent wojsk. uczestniczy w operacji antyterrorystycznej w Afganistanie, wspomagając siły amer. w operacji „Trwała wolność”. Polska poparła też USA w interwencji zbrojnej przeciwko Irakowi; IX 2003–II 2008 pod pol. administracją wojsk. znajdowała się środkowopołudniowa strefa stabilizacyjna w Iraku, a obecnie pozostaje w Iraku misja szkoleniowa. Dążąc do poszerzenia strefy bezpieczeństwa eur. i stabilizacji Polska opowiada się za polityką „otwartych drzwi” Paktu, wspierając dążenia, zwłaszcza państw bałtyckich i Słowacji, do wstąpienia do NATO. Aktywnie uczestniczy w przedsięwzięciach Wspólnej Eur. Polityki Bezpieczeństwa i Obrony (CESDP). Udziela poparcia partnerskim stosunkom NATO–Rosja i NATO–Ukraina oraz Wspólnej Strategii UE wobec Rosji i Ukrainy. Za istotny filar pol. polityki bezpieczeństwa uważa się nadal aktywny udział w pracach KBWE (od 1994 OBWE), szczególnie w sferze zapobiegania konfliktom. W 1998 pol. przewodniczenie OBWE zostało ocenione jako sprawne i owocne w sferze realizacji celów organizacji i wykorzystania jej potencjału.
Barbara Wizimirska
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia