Polska. Oświata. Trzecia Rzeczpospolita

Polska. Oświata. Trzecia Rzeczpospolita

Reformy oświaty osiągały w kolejnych fazach transformacji ustrojowej w Polsce (1989–2002) różne stadia rozwoju. W rezultacie zmian w sferze zarządzania oświatą szkoły otrzymały dość szeroki zakres autonomii, a dyrektorzy i nauczyciele uzyskali uprawnienia do bardziej elastycznej realizacji programów nauczania oraz tworzenia klas autorskich. Do szkół i przedszkoli została wprowadzona nauka religii. Nałożenie na gminy obowiązku utrzymywania przedszkoli doprowadziło do spadku ich liczby 1989–93 i obniżenia wskaźnika procentowego dzieci w wieku 3–6 lat objętych wychowaniem przedszkolnym (z 49,5 do 42,7%). Wdrożony 1991 program oszczędnościowy wiązał się ze zmniejszeniem tygodniowej liczby godzin lekcyjnych w klasach I–VIII w szkołach podstawowych (z 199,5 w 1989 do 184 w 1993) oraz ograniczeniem działalności pozalekcyjnej szkół. W 1996 zakończył się zapoczątkowany 1991 proces przejmowania szkół podstawowych przez gminy. Uchwalona 1997 przez sejm Konstytucja RP wydłużyła obowiązek nauki do 18. roku życia oraz zobowiązała władze publiczne do zapewnienia obywatelom powszechnego i równego dostępu do wykształcenia.

1999 została wdrożona reforma ustrojowa systemu oświatowego. Kuratoria oświaty przestały być organami prowadzącymi dla placówek oświat., kontrola obowiązku szkolnego przeszła do zakresu zadań dyrektora szkoły, natomiast prowadzenie poszczególnych szkół stało się zadaniem odpowiednich jednostek samorządu terytorialnego. Nowy ustrój szkolny objął 6-letnią szkołę podstawową, kończącą się sprawdzianem nabytych przez uczniów kompetencji, 3-letnie gimnazjum, kończące się egzaminem preorientującym, oraz szkoły ponadgimnazjalne. Zgodnie z założeniami reformy, do szkół ponadgimnazjalnych miały należeć 3-letnie licea profilowane, realizujące wspólny dla wszystkich uczniów kanon kształcenia ogólnego oraz kształcenia w danym profilu, opartym bądź na rozszerzonym programie grupy przedmiotów ogólnokształcących (np. liceum klas., humanist., mat.), bądź przedmiotów i zajęć określonych w podstawach programowych profili kształcenia zaw. (np. liceum o profilu techn., ekon., socjalnym). Przewidywano dla tego typu edukacji państw. egzamin maturalny. Edukacja w 2-letnich szkołach zaw. została zorientowana na uzyskanie tytułu wykwalifikowanego robotnika lub pracownika o równorzędnych kwalifikacjach w wyuczonym zawodzie. Zadaniem 2-, 3- lub 4-semestralnych policealnych szkół zaw. było umożliwienie maturzystom zdobycia kwalifikacji w konkretnym zawodzie na poziomie średnim techn. lub równorzędnym.

Kształcenie nauczycieli odbywa się nie tylko w istniejących uczelniach wyższych, lecz i w nowych placówkach, takich jak kolegia nauczycielskie, kształcące w deficytowych specjalnościach i kolegia języków obcych; 2-letnie studia nauczycielskie zlikwidowano; dość liczna rzesza czynnych nauczycieli podnosi swoje kwalifikacje na studiach zaocznych bądź wieczorowych. Dzięki nowelizacji Karty nauczyciela (2000) wprowadzono nowy system awansu zaw. nauczycieli. Zmiana statusu i sposobu awansu nauczycieli miała na celu zagwarantowanie racjonalnej oceny pracy pedagogów, powiązania wynagrodzenia z jakością ich pracy oraz zobowiązanie ich do ustawicznego samodoskonalenia i podnoszenia kwalifikacji zawodowych.

W wyniku narastającego ruchu na rzecz szkoły alternatywnej w stosunku do państw., zapoczątkowanego przez Społ. Tow. Oświatowe, które propagowało ideę szkoły tworzonej przez nauczycieli, uczniów i rodziców, zaczęły coraz liczniej powstawać szkoły niepubliczne. Najwięcej jest ich w Warszawie, dawnych woj. warsz., łódz., krak., poznańskim, gdańskim i katowickim. Szkoły niepubliczne są płatne; z wyjątkiem szkół wyższych korzystają one z dotacji państw. w wysokości 50% kosztów utrzymania ucznia w szkole publicznej tego samego typu.

Zaczęło się odradzać szkolnictwo dla mniejszości narodowych, które wcześniej na skutek celowej polityki władz, a także w wyniku emigracji i procesów asymilacyjnych ograniczało się do nielicznych placówek, gł. białoruskich, ukr. i litewskich. Obecnie (2003/04) obejmuje ono ogółem 693 szkoły (ok. 50 tys. uczniów); w większości językiem nauczania jest w nich język pol., ale niektóre przedmioty, jak np. historia i geografia są nauczane w języku danej narodowości, który jest też wykładany jako język ojczysty. Mniejszość ukr. ma 82 szkoły podstawowe, 47 gimnazjów i 9 liceów; Białorusini dysponują 26 szkołami podstawowymi, 14 gimnazjami i 4 liceami, Litwini — 12 szkołami podstawowymi, 4 gimnazjami i 1 liceum, Słowacy — 6 szkołami podstawowymi, 4 gimnazjami i 1 liceum; ludność niem. korzysta z 254 szkół podstawowych, 70 gimnazjów i jednego liceum; 1994 powstała w Warszawie pierwsza prywatna żydowska szkoła podstawowa. Udział nakładów na oświatę w PKB systematycznie spadał i wynosił: 1996 — 4,44%, 2000 — 3,87%, 2008 — 3,6%.

Kamilla Mrozowska, Józef Miąso

Bibliografia

J. ŁUKASZEWICZ Historia szkół w Koronie i  Wielkim Księstwie Litewskim. Od czasów najdawniejszych do roku 1794, t. 1–4, Poznań 1849–52;

S. KOT Historia wychowania, t. 1–2, Lwów 1934;

A. BRÜCKNER Dzieje kultury polskiej, t. 1–4, Warszawa 1946–58;

R. WROCZYŃSKI Dzieje oświaty polskiej 1795–1945, Warszawa 1980;

Historia wychowania. Wiek XX, red. J. Miąso, cz. 1, Warszawa 1980;

R. WROCZYŃSKI Dzieje oświaty polskiej do roku 1795, Warszawa 1983.

Raport o stanie oświaty w PRL, Warszawa 1973;

S. MAUERSBERG Rozwój oświaty w Polsce Ludowej, w: Historia wychowania. Wiek XX, cz. 1, Warszawa 1980;

J. GĘSICKI Gra o nową szkołę, Warszawa 1993.