Polska. Literatura. Druga wojna światowa

Polska. Literatura. Druga wojna światowa

Druga wojna światowa oraz okupacja niemiecka i sowiecka przerwały gwałtownie instytucjonalny obieg literatury. Wielu pisarzy zginęło na skutek działań wojennych, okupacyjnego terroru lub w walce z wrogiem. W okupowanej Polsce rozwinęły się różne formy podziemnego życia kulturalnego; konspiracyjnie wydawano tomiki i antologie poezji (np. Pieśń niepodległa, redaktor Cz. Miłosz; Słowo prawdziwe, redaktor J. Zagórski; Z otchłani, redaktor T. Sarnecki; Śpiew wojny, redaktorzy S. Skwarczyńska i M. Żuławski) oraz zeszyty poetyckie „Werble Wolności”, w których ukazywały się utwory zarówno poetów starszej i średniej generacji (m.in. L. Staffa, M. Jastruna, Miłosza, Zagórskiego, W. Bąka), jak i debiutantów: K.K. Baczyńskiego, T. Borowskiego (związanych ze środowiskiem „Drogi”), W. Bojarskiego, Z. Stroińskiego, A. Trzebińskiego, T. Gajcego ( „Sztuka i Naród”), R. Bratnego, W. Zalewskiego (związanych z pismem „Dźwigary”), W. Żukrowskiego (współredaktor krakowskiego „Miesięcznika Literackiego”). W poezji okresu wojennego ton elegijny, sentymentalny mieszał się z patosem oraz tradycyjną, romantyczno-powstańczą topiką, powszechnie stosowano w niej stylizację religijną; w wielu przejawach poezja ta — budowana wg utrwalonych schematów rytmicznych, nasycona utartymi wyrażeniami zakorzenionymi w tradycji literatury ustnej, często anonimowa — była bliska folklorowi. Wielką popularnością cieszyły się pieśni żołnierskie i partyzanckie, piosenki okolicznościowe oraz utwory satyryczne wierszem i prozą, będące swoistą obroną przed grozą okupacyjnej rzeczywistości; pisywali je m.in.: S.R. Dobrowolski, A. Maliszewski, T. Hollender. Ukazywały się konspiracyjne czasopisma satyryczno-humorystyczne (m.in. „Lipa” w Warszawie, „Na ucho” w Krakowie). Ważnymi osiągnięciami prozatorskimi tego okresu są: nowele J. Andrzejewskiego, opowieść dokumentalna A. Kamińskiego Kamienie na szaniec (1943), reportaże dokumentalne z getta A. Szymanowskiego i M. Kann, dzienniki Z. Nałkowskiej, K. Irzykowskiego, K.L. Konińskiego, A. Trzebińskiego, eseje B. Suchodolskiego poświęcone zagadnieniom kultury współczesnej Skąd i dokąd idziemy (1943), szkic krytyczny K. Wyki List do Jana Bugaja (1943), o twórczości Baczyńskiego, oraz jego eseje historyczno-filozoficzne napisane w czasie okupacji, zebrane później w tomie Życie na niby (1957).

Wielu pisarzy znalazło się na terenach objętych okupacją sowiecką, głównie we Lwowie. Niektórzy spośród nich byli poddawani represjom; ich dramatyczne losy i przeżycia znalazły świadectwo głównie w literaturze wspomnieniowej (np. J. Czapskiego Wspomnienia starobielskie 1944). Część pisarzy uczestniczyła w formach polskiego życia kulturalnego mających przyzwolenie sowieckich władz; wśród współpracowników wydawanego we Lwowie komunistycznego miesięcznika społeczno-literackiego „Nowe Widnokręgi”, redagowanego przez W. Wasilewską, byli m.in.: T. Boy-Żeleński, J. Broniewska, H. Górska, M. Jastrun, A. Rudnicki, J. Przyboś, J. Putrament, A. Ważyk. Po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej część lwowskiej grupy pisarzy znalazła się w głębi ZSRR; niektórzy (Putrament, L. Szenwald, Ważyk, L. Pasternak) wstąpili w szeregi I Armii WP. Z przedstawicielstwem rządu RP w ZSRR był związany tygodnik „Polska”, wydawany 1941–43 w Kujbyszewie przy udziale K. Pruszyńskiego i T. Parnickiego. Wraz z armią generała W. Andersa opuścili ZSRR: H. Naglerowa, W. Broniewski, J. Czapski, G. Herling-Grudziński; w środowisku Armii Polskiej na Bliskim Wschodzie, a następnie we Włoszech działali też: M. Hemar, J. Jasieńczyk, M. Wańkowicz, J. Bielatowicz, który patriotyczno-żołnierską poezję tego środowiska zgromadził w antologiach: Azja i Afryka, Poezja Karpacka, Nasze granice w Monte Cassino, Przypływ. Do bujnego rozwoju życia literackiego przyczyniły się pisma „Orzeł; Biały” i  „W drodze” (redaktorzy m.in. Broniewski, W. Weintraub), prowadzące także prężną działalność wydawniczą (m.in. «Biblioteka „Orła Białego”»).

Liczna grupa pisarzy polskich przebywała 1940–41 na emigracji we Francji, a następnie w Wielkiej Brytanii lub USA. W Paryżu polskie środowisko literackie skupiało się wokół pism „Polska Walcząca” oraz „Wiadomości Polskie, Polityczne i Literackie”; po wkroczeniu wojsk niemieckich do Francji uległo ono rozproszeniu. Niepowtarzalne świadectwo życia w okupowanej Francji przyniosły Szkice piórkiem A. Bobkowskiego, dziennik z lat 1940–44, wydanie 1957. W Wielkiej Brytanii znaleźli schronienie m.in.: A. Słonimski, S. Baliński, M. Pawlikowska-Jasnorzewska, M. Kuncewiczowa, Z. Nowakowski, Pruszyński. W Londynie zostały wznowione „Wiadomości Polskie, Polityczne i Literackie”, ukazywał się także miesięczniki literackie „Nowa Polska”. W USA przebywali m.in.: J. Tuwim, J. Lechoń, K. Wierzyński, J. Wittlin; w Nowym Jorku ukazywało się pismo literackie „Tygodnik Polski”. Pisarze polscy przebywali także na terenie Rumunii (K. Iłłakowiczówna), Węgier (S. Vincenz), Argentyny (W. Gombrowicz), Hiszpanii (J. Łobodowski), Szwajcarii (J. Stempowski).

Szczególne świadectwo historyczno-moralne pozostawiła literatura tworzona w gettach, także w języku polskim (np. poezje W. Szlengla i H. Łazowertówny oraz dzienniki J. Korczaka). Twórczość literacką podejmowali także pisarze będący więźniami obozów jenieckich w Niemczech (K.I. Gałczyński, T. Sułkowski, S. Flukowski) oraz obozów koncentracyjnych Auschwitz, Ravensbrück i in. (wiersze Borowskiego oraz Z. Romanowiczowej).

W literaturze lat wojny prócz dominującego nurtu bezpośredniego zaangażowania patriotycznego (w poezji: Bagnet na broń Broniewskiego, Alarm Słonimskiego, Pieśń o żołnierzach z Westerplatte Gałczyńskiego, Póki my żyjemy Przybosia, w prozie: Kamienie na szaniec Kamińskiego) zrodziły się pierwsze próby filozoficzno-moralnego uogólnienia doświadczeń okupacji (Staff, Jastrun, Miłosz, Andrzejewski) i tragicznych losów młodego pokolenia (wiersze Baczyńskiego, Borowskiego, Gajcego, Trzebińskiego, Stroińskiego).