Polska. Literatura. Druga Rzeczpospolita
 
Encyklopedia PWN
Polska. Literatura. Druga Rzeczpospolita
Odzyskanie niepodległości zbiegło się z rozwojem nowych form życia literackiego; 1920 powstał Związek Zawodowy Literatów Polskich (Związek Literatów Polskich), 1924 — polska sekcja Pen Clubu, 1926 uchwalono ustawę o prawie autorskim. Kształtowały się ugrupowania artystyczne o zróżnicowanych założeniach programowych. Dobitnie zaznaczyli swą obecność w literaturze, zwłaszcza w poezji, twórcy młodej generacji, głównie antymodernistycznej i awangardowej. Twórcy Skamandra (J. Tuwim, J. Lechoń, A. Słonimski, K. Wierzyński, J. Iwaszkiewicz) dążyli do związania poezji z teraźniejszością, codziennością, powszednim konkretem i do zbliżenia języka poetyckiego do mowy potocznej, z zachowaniem tradycyjnych form wyrazu i częściowym respektowaniem konwencji tradycyjnej nastrojowości poetyckiej. Pokrewne tendencje wystąpiły w twórczości K. Iłłakowiczówny i w aforystycznej liryce miłosnej M. Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej. Zapoczątkowany jeszcze przed 1914 nurt ekspresjonizmu (S. Przybyszewski, K.H. Rostworowski, T. Miciński) reprezentowała grupa Zdrój. Hasła radykalnego zerwania z tradycją głosili twórcy futuryzmu (m.in. T. Czyżewski, B. Jasieński, A. Stern, A. Wat). Z urzeczenia cywilizacją urbanistyczno-przemysłową wyrósł program Awangardy Krakowskiej (T. Peiper, J. Brzękowski, J. Kurek, J. Przyboś). Tendencje regionalizmu i antyurbanizmu wyrażała grupa Czartak (m.in. E. Zegadłowicz). Radykalizacja części młodego pokolenia wyraziła się w powstaniu poezji rewolucyjnej i proletariackiej (S.R. Stande, W. Wandurski, B. Jasieński, W. Broniewski). Odrębne miejsce zajmowała liryka B. Leśmiana, wyrastająca z tradycji symbolizmu. Nowe tendencje w dramacie wystąpiły w twórczości J. Szaniawskiego, W. Gombrowicza (Iwona, księżniczka Burgunda 1938 „Skamander”, wydanie osobne 1958), w rewolucyjnych misteriach Wandurskiego (Śmierć na gruszy, wystawienie 1923), a zwłaszcza w ironiczno-groteskowej twórczości S.I. Witkiewicza (Kurka wodna, wystawienie 1922, W małym dworku, wystawienie 1923, Wariat i zakonnica, wystawienie 1924, Szewcy 1934, wystawienie 1957) i jego teorii czystej formy. W prozie lat 20. ważne były zarówno nurt eksperymentu warsztatowego, parodia, groteska, nowe obszary intymności, jak i nurt ostrego rozrachunku z rzeczywistością odrodzonego państwa, z  „odzyskanym śmietnikiem” (Z. Nałkowska, J. Kaden-Bandrowski, S. Żeromskiego Przedwiośnie 1924). Żywe było też w prozie (niejednokrotnie łączącej cechy literatury faktu i częściowo sfabularyzowanej narracji) zainteresowanie wydarzeniami w objętej rewolucją Rosji: J. Bandrowskiego Krwawa chmura (1929), R. Dybowskiego Siedem lat w Rosji i na Syberii (1915–1921) (1922), Z. Kossak-Szczuckiej Pożoga (1922), F. Ossendowskiego Przez kraj ludzi, zwierząt i bogów (1923), F. Goetla Przez płonący Wschód (1924), M. Dunin-Kozickiej Burza od Wschodu (1925). Narastającym u schyłku lat 20. tendencjom klasycyzującym (m.in. w twórczości skamandrytów) towarzyszył zwrot do tradycji (np. pochwała antyku w twórczości J. Parandowskiego).
Odrębne miejsce zajmowała działalność krytyczna, przekładowa i publicystyczna Boya-Żeleńskiego, wyrosła z dążenia do upowszechnienia racjonalistycznych tradycji kultury francuskiej i do laicyzacji życia. W dorobku przekładowym Boya znajdują się arcydzieła piśmiennictwa francuskiego, od Pieśni o Rolandzie i liryki F. Villona, poprzez wszystkie utwory Moliera, większość powieści Balzaka, po dzieło M. Prousta.
W dziedzinie krytyki oprócz Boya czołowe miejsce zajął K. Irzykowski, przenikliwy analityk awangardowych zjawisk artystycznych. Żywą inspiracją, także w sensie polemicznym, krytyki literackiej 20-lecia była myśl S. Brzozowskiego; oryginalną kontynuację tradycji etycyzmu stanowiła, w połączeniu z koncepcjami formalizmu, krytyka i teoria literatury K. Troczyńskiego. Ideę nadrzędności kryteriów etycznych w życiu umysłowym głosiły pisma odwołujące się w swych założeniach programowych do personalizmu: w wersji laickiej „Marchołt”, w wersji chrześcijańskiej „Verbum”. Krytykę literacką i eseistykę o orientacji personalistycznej uprawiali: L. Fryde, B. Miciński, T. Terlecki, K. Wyka; w kręgu myśli katolickiej pozostawali też R. Blüth i K.L. Koniński. Za najwybitniejszych eseistów tego okresu, a zarazem współtwórców współczesnego eseju w Polsce uważa się Micińskiego oraz J. Stempowskiego.
Na przełomie lat 20. i 30. wzrastające napięcia społeczne oraz nacjonalizm prowadziły do nasilania się egzystencjalnych lęków, a także do zaostrzenia i polaryzacji postaw społecznych oraz ideowych. Wielu pisarzy i publicystów manifestowało w swej twórczości sympatie polityczne. Stanowisko lewicowe reprezentowali m.in. Broniewski i środowisko Kwadrygi, rozwinęła się także prasa literacka („Dźwignia”, „Miesięcznik Literacki”) i krytyka literacka (J. Brun, A. Stawar, J. Fik) komunizującej lewicy. Fascynacji faszyzmem dał wyraz F. Goetel, a J.E. Skiwski poparł nazizm. Idee nacjonalistyczne przejawiły się m.in. w publicystyce A. Nowaczyńskiego. Zwolenników radykalnej prawicy skupiał tygodnik „Prosto z mostu”. Poglądy liberalno-demokratyczne upowszechniał związany ze środowiskiem skamandrytów tygodnik „Wiadomości Literackie” (m.in. Kroniki tygodniowe Słonimskiego), choć były w nim prezentowane różne postawy artystyczne i ideowe. W prozie znamienne stało się nasilenie tendencji realistycznych — od epiki społeczno-obyczajowej (M. Dąbrowskiej Noce i dnie, tomy 1–4 1932–34), po różne odmiany powieści psychologicznej (Z. Nałkowskiej Granica 1935), historycznej (L. Kruczkowskiego Kordian i cham 1932), społecznej, dokumentalnej i środowiskowej (W. Boguszewska i J. Kornacki — twórcy zespołu literackiego Przedmieście, P. Gojawiczyńska, J. Wiktor, G. Morcinek, J. Kurek, Z. Uniłowski, H. Worcell). Rozwijała się literatura pamiętnikarska (Pamiętniki bezrobotnych 1933, Pamiętniki chłopów, seria I–II 1935–36), publicystyka i reportaż (K. Pruszyński, M. Wańkowicz).
Oprócz tradycyjnej powieści historycznej (Z. Kossak-Szczuckiej Krzyżowcy, tomy 1–4 1935) powstał bogaty nurt prozy podejmującej refleksję nad moralno-filozoficznym i społecznym sensem dziejów (Iwaszkiewicza Czerwone tarcze 1934; nowatorskie cykle biograficzne opowieści W. Berenta, podejmującego analizę historii i legendy w poszukiwaniu rodowodów postaw współczesnych; debiuty H. Malewskiej i T. Parnickiego, wzbogacające w latach 30. nurt literatury katolickiej, obejmujący także prozę Kossak-Szczuckiej i J. Andrzejewskiego oraz poezje J. Lieberta i W. Bąka). Unowocześnił się warsztat analizy psychologicznej, m.in. dzięki inspiracjom freudowskim (M. Choromańskiego Zazdrość i medycyna 1933, M. Kuncewiczowej Cudzoziemka 1936, twórczość Nałkowskiej, Iwaszkiewicza, E. Szelburg-Zarembiny, A. i J. Kowalskich, debiut T. Brezy).
Wielopostaciowy nurt awangardy w prozie zapoczątkowany jeszcze w Młodej Polsce powieścią Pałuba (1903) Irzykowskiego, w latach 20. zaświadczony utworami m.in. R. Jaworskiego reprezentowali: S.I. Witkiewicz (szydercza wizja zagłady współczesnej cywilizacji w Pożegnaniu jesieni 1927 i Nienasyceniu 1930), B. Schulz (wieloznaczny świat fantazji i mitu w Sklepach cynamonowych 1934 i Sanatorium Pod Klepsydrą 1937), a zwłaszcza W. Gombrowicz (groteskowy obraz inteligenckiej formacji kulturalnej i obyczajowej w międzywojennej Polsce w Ferdydurke 1937). W twórczości poetyckiej oprócz kontynuatorów Skamandra (Ś. Karpiński, Liebert) pojawił się nurt tzw. Drugiej Awangardy (J. Czechowicz i wileńska grupa Żagary : Cz. Miłosz, J. Zagórski, A. Rymkiewicz); S. Czernik i J.B. Ożóg reprezentowali nurt autentyzmu. Poezja oscylowała między bezpośrednim protestem społecznym w utworach poetów i satyryków komunistycznej lewicy (także Tuwima, np. Bal w operze 1936, Słonimskiego), a historiozoficznym katastrofizmem żagarystów lub drwiną i groteską (np. K.I. Gałczyńskiego, uprawiającego również lirykę prostych wzruszeń i nastrojów).
Przekłady literatury obcej. Poza dorobkiem Boya-Żeleńskiego na uwagę zasługuje też bogata (ok. 80 pozycji) i różnorodna twórczość przekładowa L. Staffa, który przyswoił wiele utworów literatury francuskiej (m.in. wydał antologię Lirycy francuscy 1924), włoskiej, niemieckiej (m.in. przekład Elegii rzymskich J.W. Goethego, 1924), skandynawskiej, także autorów starożytnych. Innym tytanem pracy przekładowej był F. Mirandola, który zebrał w swym dorobku ok. 200 tomów tłumaczeń z literatur: francuskiej, niemieckiej, skandynawskiej, angielskiej. Wielkim zainteresowaniem cieszyła się w 20-leciu międzywojennym literatura francuskiej, do jej najwybitniejszych tłumaczy, poza Boyem i Staffem, należeli: A. Lange, Z. Przesmycki (Miriam) — autor antologii przekładów U poetów (1921), E. Porębowicz, parający się także przekładami z literatury włoskiej (m.in. Życie nowe Dantego, 1934). Wiele dzieł pisarzy włoskich przetłumaczył E. Boyé (Dekameron G. Boccaccia 1930–33, utwory C. Goldoniego, P. Aretina, N. Machiavellego). Wśród tłumaczy literatury angielskiej należy wyróżnić S. Helsztyńskiego (antologie: Liryka angielska XX w. 1929, Katoliccy poeci Anglii 1939) i A. Zagórską (dzieła J. Conrada). Poezją amerykańską zajmował się m.in. S. Napierski (75 poematów W. Whitmana 1934), który przyczynił się też do popularyzacji liryki niemieckiej (antologie przekładów: 1936 i 1937) i austriackiej (Elegie duinejskie R.M. Rilkego 1930). Z prozy amerykańskiej największym zainteresowaniem cieszyła się twórczość J. Londona (przekłady m.in. M. Kuncewiczowej), U. Sinclaire'a, Th. Dreisera. W Polsce międzywojennej żywa była również recepcja literatur skandynawskich; najobszerniejszy dorobek przekładowy mieli: K. Bończa-Bukowski, Mirandola, J. Mondschein, J. Mortkowiczowa, Staff, J. Kasprowicz (utwory H. Ibsena), W. Berent (utwory K. Hamsuna, Ibsena). Bogaty dział stanowiły przekłady z literatury rosyjskiej, zwłaszcza poezji: A.S. Puszkina (Lutnia Puszkina J. Tuwima 1937, wydanie 3 uzupełnione 1949), K.D. Balmonta, A.A. Błoka, W.J. Briusowa, A. Biełego, a także prozy — od Słowa o wyprawie Igora (J. Tuwim, 1928), przez Martwe dusze N.W. Gogola (W. Broniewski, 1927), dzieła F.M. Dostojewskiego (Broniewski, A. Stawar), L.N. Tołstoja (45 tytułów, 90 tomów przekładów), do współczesnych powieści, m.in. M.A. Szołochowa. Piśmiennictwo starożytnej Grecji i Rzymu prezentowały przekłady, m.in.: W. Witwickiego (dialogi Platona), G. Przychockiego (komedie Plauta), J. Kasprowicza (Eurypides), S. Hammera (Tacyt).
W II Rzeczypospolitej powstawała literatura mniejszości narodowych. W wyniku ustaleń terytorialnych ryskiego traktatu pokojowego z III 1921 w jej granicach żyli Białorusini, LitwiniUkraińcy. Głównym ośrodkiem zachodniobiałoruskiego życia literackiego stało się Wilno; duże możliwości publikacji utworów literackich stworzyły pisarzom redakcje czasopism (1921–39 ukazywało się w Polsce ponad 100 tytułów prasowych, często krótkotrwałych z powodu restrykcji cenzury i trudności finansowych), reprezentujących różnorodne poglądy polityczne — od chrześcijańskich i liberalnych po komunistyczne; duże znaczenie miały: „Biełaruskija wiedamastci” (1921), „Nasza dumka” (1921), „Szlach moładzi” (1929–39), „Kałossie” (1935–39), „Krynica” (1917–40). Zdecydowana większość pisarzy opowiadała się za niezależnością Białorusi, podejmowała krytykę polskich stosunków politycznych i społecznych. Ważną rolę w organizowaniu życia literackiego odegrał M. Harecki (w Wilnie do 1923), autor historii literatury białoruskiej, pisarz, nauczyciel, dziennikarz; po nim przywódcą ruchu społeczno-literackiego został B. Taraszkiewicz, działacz Hromady, tłumacz m.in. Pana Tadeusza Mickiewicza. W nurcie radykalno-lewicowym tworzyli M. Wasilok i M. Maszara oraz najwybitniejszy poeta zachodniobiałoruski M. Tank (J. Skurko). Poezję moralistyczno-estetyzującą tworzyli: ksiądz katolicki K. Swajak (K. Stapowicz), N. Arsieńniewa, U. Żyłka. Wybuch II wojny światowej i okupacja niemiecka przerwały na wiele lat rozwój literatury białoruskiej w Polsce.
W Wilnie tworzyli pisarze litewscy, m.in.: J. Kékštas (właśc. Adomavičius), A. Liobyté, O. Miciùté, D. Pumputis, A. Źukauskas.
Główne ośrodki ukraińskiego życia literackiego stanowiły Lwów i Warszawa. Ze Lwowem byli związani najwybitniejsi twórcy, m.in. I. Franko, S. Twerdochlib. Funkcję integrującą spełniało Naukowe Towarzystwo im. Tarasa Szewczenki, m.in. wydawca lwowskiego pisma poświęconego problemom historii, filologii i etnografii „Literaturno-Naukowyj Wisnyk” (1898–1914, 1922–39, od 1933 pt. „Wisnyk”), z którym współpracowało wielu pisarzy i badaczy literatury, m.in.: Franko, W. Hnatiuk, M. Hruszewski, D. Doncow (redaktor). Wielu pisarzy publikowało w lewicowych, prosowieckich czasopismach: „Wikna” (1927–32; organ zachodnioukraińskich pisarzy komunistycznych, skupionych w grupie Horno), miesięczniku „Kultura” (1924–37), „Nowi szlachy” (1929–32); należeli do nich m.in.: jeden z najwybitniejszych ukraińskich liryków W. Bobynski, A. Kruszelnycki, J. Kosacz, J. Hałan, S. Tudor (S. Ołeksiuk), O. Hawryluk, P. Kozłaniuk. Do elitarno-estetyzującego ugrupowania literackiego Nazustricz (1935–39; też czasopismo) należeli: M. Rudnycki, jego przywódca, oraz J. Kosacz, S. Hordynski. Pisarze katoliccy byli skupieni wokół czasopisma „Dzwony” (1930–39; pod patronatem A. Szeptyckiego metropolity Cerkwi greckokatolickiej), wśród nich piewca Łemkowszczyzny B.I. Antonycz. Neosymboliści (m.in. Bobynski, R. Kupczynski) tworzyli grupę Mytusa (1922). W Warszawie powstało ugrupowanie literackie Tank (jego twórcą był J. Łypa), z własnym organem prasowym, kwartalnikiem „My” (od 1934); tworzyli poeci: N. Liwycka-Chołodna, O. Teliha, J. Małaniuk. Stałym współpracownikiem Ukraińskiego Instytutu Naukowego w Warszawie oraz Krakowskiego Towarzystwa dla Badań Europy i Bliskiego Wschodu był B. Łepki, profesor UJ, popularyzator literatur polskiej i ukraińskiej.
W okresie międzywojennym Polska była ośrodkiem trójjęzycznej kultury Żydów. Zjawiskiem należącym do kulturowego pogranicza była literatura żydowska w języku polskim (żydowska literatura), zniszczona podczas II wojny światowej. Najpełniej (jednocześnie z ośrodkami w Nowym Jorku, Moskwie, Kijowie, Mińsku) rozwinęła się literatura w języku jidysz, we wszystkich odmianach — od klasycznej, po popularną i utwory dla dzieci; sprzyjała temu instytucjonalizacja życia społeczno-kulturalnego (szkolnictwo, wydawnictwa, prasa, biblioteki, teatry), zwłaszcza w Warszawie, Wilnie i Łodzi. Powstał również Związek Literatów i Dziennikarzy Żydowskich oraz żydowski Pen Club. W rozwoju tej literatury niemały udział miały czasopisma (tygodnik „Literarisze Bleter”, miesięcznik „Globus”, „Os”), ważny wkład wnieśli także ekspresjoniści, skupieni w grupach: Jung Jidysz (Łódź 1919), kierowanej przez M. Brodersona oraz Chaliastre (Warszawa 1922), założony przez U.C. Grynberga, P. Markisza, M. Rawicza; ostatnią z grup, bardziej tradycjonalistyczną, była Jung Wilne (Wilno lata 30.), do której należeli m.in. Ch. Grade, A. Suckewer. W latach 20. i 30. opuścili Polskę: Sz. Asz, I.J. Singer, O. Warszawski, I. Singer; pozostali w kraju: J. Frydman, M. Gebirtig, B. Heler, I. Kacenelson, E. Kaganowski, J. Perle, I. Rabon, Z. Segałowicz, J. Szpigel, I. Sztern, J.I. Trunk; historycy literatury M. Erik, M. Weinreich. W języku hebrajskim tworzyli: Grynberg, A. Kowner, M. Szoham. W Warszawie działało hebrajskie Zrzeszenie Pisarzy i Dziennikarzy Żydowskich.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Dyplom Nagrody Nobla z 1924 dla W.S. Reymonta.fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia