Polska. Historia. Królowie elekcyjni

Polska. Historia. Królowie elekcyjni.

Bezpotomna śmierć Zygmunta II Augusta 1572 zakończyła rządy Jagiellonów. Wszyscy późniejsi królowie byli powoływani na tron przez ogół szlachty. Po krótkim epizodzie Henryka III Walezego dziesięcioletnie Stefana Batorego wypełniły próby umocnienia władzy królewskiej wewnątrz kraju oraz wojny z Moskwą o Inflanty (1579–81), zakończone pomyślnym rozejmem w Jamie Zapolskim 1582. Następca Batorego, Zygmunt III Waza, swymi roszczeniami do tronu szwedzkiego wprowadził Rzeczpospolitą w stan długotrwałego konfliktu zbrojnego ze Szwecją (Kircholm 1605, rozejm altmarski 1629). Bez sukcesu zakończyła się próba osiągnięcia tronu moskiewskiego (wojna 1609–18), choć rozejm 1618 w Deulinie zapewnił Rzeczypospolitej znaczne zdobycze terytorialne, a także wojny z Turcją (Cecora 1620, Chocim 1621). Po pomyślnych czasach Władysława IV, dwudziestoletnie panowanie Jana II Kazimierza przyniosło wyniszczenie gospodarcze i wyludnienie kraju, chaos w życiu politycznym, utratę terytoriów i spadek międzynarodowego znaczenia Rzeczypospolitej (powstanie kozackie B. Chmielnickiego, szwedzki potop, rokosz Lubomirskiego 1665–66). Chwilowo tylko poprawiły sytuację znakomite zwycięstwa Jana III Sobieskiego (Chocim 1673, odsiecz wiedeńska 1683). Po jego śmierci Rzeczpospolita stopniowo stawała się przedmiotem polityki mocarstw ościennych. Udział elektora saskiego, króla polskiego Augusta II w wojnie północnej 1700–21 przyniósł mu klęskę i detronizację z rąk Szwedów. Krótkotrwałe rządy Stanisława Leszczyńskiego, osadzonego przez nich na tronie, zakończyły się wraz z klęską Karola XII pod Połtawą (1709). Dalsze rządy Augusta II i jego następcy, Augusta III, zostały podporządkowane woli Rosji, Austrii i Prus, dążących do utrzymania słabości Rzeczypospolitej. Wykorzystując prywatę wielu polskich i litewskich magnatów, bezsilność zrywanych sejmów, niechęć uprzywilejowanych stanów do świadczeń finansowych na rzecz państwa, Rosja skutecznie przeciwstawiła się próbom reform ustroju, stając się gwarantem istniejącej w Rzeczypospolitej sytuacji (Sejm Niemy 1717, traktat Loewenwolda 1732).

Wybór na tron Stanisława Augusta Poniatowskiego, kandydata Familii Czartoryskich i cesarzowej Katarzyny II, umożliwił dokonanie (za zgodą Rosji) ograniczonych reform wewnętrznych. Odpowiedzią konserwatywnej części szlachty na reformy, a także na ingerencję Rosji w wewnętrzne sprawy Rzeczypospolitej oraz prorosyjską politykę króla i Familii, była zbrojna konfederacja barska 1768–72. Po jej rozbiciu nastąpił I rozbiór Rzeczypospolitej 1772 między Austrię, Prusy i Rosję. Przeprowadzono jednak pewne reformy, inicjowane i wspierane przez króla: 1773 powstała Komisja Edukacji Narodowej, na Sejmie Czteroletnim uchwalono m.in. aukcję wojska, rozszerzono prawa miast, uchwalono Konstytucję 3 maja 1791. Dzieło wewnętrznej odbudowy kraju obaliły konfederacja targowicka 1792 i interwencja wojsk rosyjskich, po której nastąpił II rozbiór przez Rosję i Prusy. Próba zachowania resztek bytu państwowego, którą było powstanie kościuszkowskie 1794, zakończyła się klęską i III rozbiorem 1795 oraz utratą państwowości na ponad stulecie.

Zasady ustrojowe ukształtowane w okresie jagiellońskim utrzymały się do upadku państwa. Nastąpiły jednak zmiany w układzie sił politycznych wewnątrz kraju, rzutujące na działanie aparatu państwowego. Uprzednio obok monarchy udział we władzy miał cały stan szlachecki, w XVII i XVIII w. zdecydowaną przewagę w państwie zdobyli magnaci, którzy, zwłaszcza od końca XVII w., decydowali o sprawach politycznych i ustrojowych Rzeczypospolitej. Istotnym czynnikiem, który ułatwił magnatom uzyskanie tej przewagi, była przyjęta 1572 zasada osobistego udziału w elekcji ogółu szlachty (elekcja viritim). Dalszym osłabieniem władzy królewskiej był obowiązek zaprzysięgania przez każdego elekta artykułów henrykowskich i pactów conventów. Funkcjonowanie państwa było zakłócane przez zasadę jednomyślności (liberum veto) oraz obowiązek ścisłego przestrzegania przez posłów instrukcji otrzymywanych od szlachty na sejmikach. Skostnienie ustroju, spowodowane obroną stanowych swobód i przywilejów (prawa kardynalne, złota wolność) oraz niechęć do reform przeważającej części szlachty i magnatów, były przyczyną powiększającej się niewydolności struktur państwa.

Gospodarka Rzeczypospolitej już od lat 20. XVII w. zaczęła wchodzić w stan regresu. Załamanie się w zachodniej Europie popytu na polskie zboże i coraz mniejsza wydolność systemu gospodarki rolnej opartej na pańszczyźnie zachwiały podstawami egzystencji folwarków. Katastrofę przyniosły jednak dopiero wojny i epidemie połowy tego stulecia i pierwszych lat XVIII w., niosąc za sobą wyludnienie i wyniszczenie wsi, miast i miasteczek. Próby przeprowadzenia zmian w rolnictwie na szerszą skalę pojawiły się dopiero w 2. połowie XVIII w.; w rzemiośle przełom nastąpił pod koniec XVIII w., gdy zaczęły licznie powstawać manufaktury. Położenie chłopów i mieszczaństwa niewiele się zmieniło aż do upadku Rzeczypospolitej. Wśród szlachty powiększył się odsetek nieposesjonatów, szukających zajęć poza wsią i coraz bardziej uzależnionych od magnatów. W sferze spraw wyznaniowych wielkie znaczenie miała unia brzeska 1596, przynosząc trwały podział Kościoła wschodniego na zwalczające się Kościoły: unicki i prawosławny. Wyrazem zwycięstwa kontrreformacji nad prądami reformacyjnymi, a zarazem ważnym wyłomem w polskiej tolerancji wyznaniowej było wypędzenie z kraju arian (1658), zakaz odstępstwa od katolicyzmu (1668), zakaz publikacji protestanckich nabożeństw (1717) i wreszcie formalne wykluczenie innowierców ze sprawowania urzędów państwowych i z sejmu (1733). Dyskryminacja niekatolików stała się dla Rosji pretekstem do ingerencji w wewnętrzne sprawy Rzeczypospolitej. Upadek polityczny i gospodarczy kraju pociągnął za sobą obniżenie kultury i poziomu umysłowego społeczeństwa, przy jednoczesnym istnieniu ośrodków wysokiej kultury na niektórych dworach magnackich (sarmatyzm). Przełom nastąpił w okresie oświecenia stanisławowskiego. Zreformowano szkolnictwo (działalność Komisji Edukacji Narodowej i Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych), rozwijały się teatr, muzyka, sztuki plastyczne, literatura piękna i publicystyka. Dwór królewski i Warszawa stały się ośrodkami kultury promieniującym na całą Rzeczpospolitą.

Jan III Sobieski pod Wiedniem, XVII/XVIII w. — Muzeum Narodowe, Kraków

Książęta Szujscy przed królem Zygmuntem III na Sejmie warszawskim w 1611 roku, miedzioryt z XVII wieku

Oblężenie Wiednia, rycina holenderska (M. Visscher), koniec XVII w. — Muzeum Narodowe, Kraków

Pieczęć lakowa miasta Warszawy, 1599

Matejko Jan, Król Jan III Sobieski wręcza wysłannikowi papieskiemu list o zwycięstwie wiedeńskim

Wojniakowski Kazimierz, Uchwalenie Konstytucji 3 maja, 1806 — Muzeum Narodowe, Warszawa