Polska. Gospodarka. Turystyka

Polska. Gospodarka. Turystyka.

We wczesnym średniowieczu wędrówki zagr. Polaków miały w większości charakter rel. (pielgrzymki do miejsc świętych), odbywały się też podróże w celach dyplomatycznych, handl., a później nauk. (zwłaszcza po odnowieniu Akad. Krak.). W XVI w. nastąpiło zacieśnienie bezpośrednich kontaktów Polski z krajami Europy w dziedzinie nauki, kultury i gospodarki; został zapoczątkowany typ podróży w celach poznawczych (zwłaszcza w środowisku nauk.); ruch ten nasilił się pod koniec XVIII w. Propagatorami tego rodzaju turystyki byli S. Staszic, J. Ursyn Niemcewicz i W. Pol. Na pocz. XIX w. zaczęła rozwijać się turystyka kwalifikowana (zwłaszcza górska), a pod koniec XIX w. i na pocz. XX w. rozwijały się w Polsce uzdrowiska, kąpieliska mor., górskie miejscowości turyst. (zwłaszcza Zakopane); ważnym ośr. turyst. ze względu na walory hist. i kulturowe stał się Kraków. Charakterystyczny dla tego okresu był ruch wycieczkowy o podłożu patriotycznym („pątnictwo narodowe”); gł. organizatorem m.in. tzw. wycieczek lud. do Krakowa i Wieliczki było zał. 1891 Krak. Tow. Szkoły Lud.; popularyzacją krajoznawstwa regionu tatrzańskiego zajmowało się Tow. Tatrzańskie, od 1920 p.n. Polskie Towarzystwo Tatrzańskie (PTT). Ruch turyst.-krajoznawczy rozwijał się również w innych częściach kraju, do czego przyczyniło się założenie 1906 Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego (PTK). Po odzyskaniu niepodległości dużą popularnością cieszyły się wycieczki, z licznym udziałem młodzieży szkolnej, pod hasłem „poznania własnego kraju”, zloty związane z rocznicami państw., masowe imprezy patriotyczno-kult. (m.in. Dni Morza, Dni Krakowa). Krajoznawczy ruch wycieczkowy nasilił się w latach 30., zwłaszcza w Karpatach (gł. w woj. krak.), miejscowościach nadmor. oraz wielu miastach (Kraków, Warszawa, Gdynia, Poznań, Katowice). Rozwijał się również ruch uzdrowiskowo-letniskowy, w którym 1938 uczestniczyło ok. 659 tys. wczasowiczów, oraz turystyka międzynar., np. 1938 przyjechało do Polski ok. 90 tys. turystów, gł. z Niemiec i Austrii, za granicę, m.in. do Niemiec, Austrii, Czechosłowacji, Francji, Włoch, wyjechało tylko ok. 1 tys. osób mniej. Podstawową bazę noclegową stanowiły hotele i pensjonaty, dla turystyki masowej – schroniska turyst. (w większości należące do PTT i PTK), szkolne, domy wycieczkowe; najgęstsza sieć noclegowa dla młodzieży istniała w Karpatach, na wybrzeżu oraz w dużych ośr. miejskich; w latach 30. pojawiły się pierwsze kempingi. W Karpatach wyznaczono wiele szlaków turyst. (4717 km, 1939) i tras narciarskich. Ze strony władz państw. sprawami turystyki zajmował się Referat Turystyki, powołany 1919 przy Minist. Robót Publicznych; 1932 opiekę nad turystyką przejął Wydział Turystyki Minist. Komunikacji, pod którego patronatem 1935 utworzono Ligę Popierania Turystyki (organizacja turystyki masowej, budowa hoteli, m.in. w Gdyni, Augustowie). W 1923 otwarto biuro podróży Orbis (od 1933 Pol. Biuro Podróży „Orbis”, PBP „Orbis”, posiadające 31 oddziałów krajowych), 1926 powstało Pol. Tow. Schronisk Młodzież. (PTSM), 1937 zał. Spółdzielnię Turyst.-Wypoczynkową „Gromada”. W czasie II wojny światowej duża część obiektów turyst. uległa zniszczeniu. Ich odtworzenie i rozwój powierzono związkom zaw. zajmującym się w pierwszych latach po wojnie organizacją wczasów pracowniczych; 1949 został powołany Fundusz Wczasów Pracowniczych (FWP) podległy Centralnej Radzie Związków Zawodowych. Jego utworzenie zapoczątkowało masową turystykę socjalną, organizowaną też (od 1956) przez poszczególne zakłady pracy i branżowe związki zaw. (budowa domów wypoczynkowych). W 1957 turystyka została objęta gospodarką planową. Intensywnie wzrastała liczba miejsc noclegowych (1960 — 353 tys., 1970 — 799 tys., 1980 — 907 tys.), przy czym w latach 60. i 70. gł. w tzw. bazie zamkniętej, czyli zakładowych ośr. wypoczynkowych; nasilał się ruch turyst., w którym 1960 wzięło udział 23 mln osób, a prawie 30 lat później już 124 mln. Turystyka zagr. w pierwszych latach powojennych niemal nie istniała; od 1956 turystyka zagr. stopniowo się rozwijała (1960 do Polski przyjechało 184 tys. osób, wyjechało — 216 tys., 1980 odpowiednio — 7 mln i prawie 9 mln osób); w tym okresie najczęściej wyjeżdżano do Czechosłowacji, NRD, ZSRR, na Węgry i do Bułgarii; wyjazdy do państw kapitalist. były utrudnione (m.in. konieczność uzyskiwania paszportu przy każdorazowej chęci wyjazdu, bardzo trudny dostęp do dewiz, możliwość wyjazdów tylko w grupach zorganizowanych lub na zaproszenie), a po wprowadzeniu 1981 stanu wojennego niemal zupełnie ustały.

W latach 90. zaznaczył się w turystyce silny wpływ zachodzących w Polsce przemian systemowych. Nastąpił wzrost liczby turystów korzystających z bazy noclegowej turystyki (o ok. 40%), przy jednoczesnym skróceniu czasu pobytu z 4,7 dnia (1990) do 3,3 dnia (2000). Zmienia się rodzaj i jakość bazy noclegowej, która łącznie 2002 oferowała 602 tys. miejsc noclegowych (ponad 50% w obiektach całorocznych). Likwiduje się zakładowe ośr. wczasowe (43% miejsc noclegowych 1990, 26% w 2002), niektóre domy wycieczkowe (odpowiednio 3,3% i 1,4%), schroniska młodzież. (4,8% i 3,5%), rozbudowują się obiekty z dostępnymi cały rok miejscami noclegowymi (33% i 55%), zarówno hotele (7,7% i 18,2%), w tym obiekty wysokiej kategorii oraz jedno- i dwugwiazdkowe, jak i pensjonaty (0,8% i 2,3%), ośr. szkoleniowo-wypoczynkowe (5,4% i 8,5%), rozwija się agroturystyka (8,1 tys. miejsc noclegowych w 2000).

Wzbogacana jest infrastruktura towarzysząca: powstają nowe kolejki, wyciągi, trasy i stacje narciarskie, stanice wodne, małe stadniny koni, wyznaczane są nowe szlaki rowerowe i in. W 2002 było w Polsce 55 tys. km górskich i nizinnych szlaków pieszych, 544 km tras narciarskich, ponad 7 tys. km tras rowerowych. Tradycyjną formą turystyki w Polsce jest ruch uzdrowiskowy, którego natężenie w ostatnim dziesięcioleciu malało (1980 — 817 tys. kuracjuszy, 2002 — ok. 500 tys.), gł. ze względów ekon.; zmniejszała się również sanatoryjna baza noclegowa z 33,3 tys. miejsc (1980) do 31,5 tys. (2002).

Ważną rolę odgrywa też turystyka pielgrzymkowa; najbardziej znanym miejscem kultu, o znaczeniu nie tylko krajowym, ale i świat., jest Częstochowa, odwiedzana przez ok. 3–4 mln osób rocznie, ponadto Kalwaria Zebrzydowska, Stary Licheń, Piekary Śląskie, Gietrzwałd, Święta Lipka, Kalwaria Pacławska i in.

Wyeliminowanie ograniczeń formalnych i polit. przy wydawaniu paszportów obywatelom pol., zniesienie obowiązków wizowych przez wiele państw, otwarcie gosp. krajów Europy Środkowowschodniej i rozwój współpracy międzynar., w tym wymiany handl. (także handlu przygranicznego), spowodowały gwałtowny wzrost liczby osób przekraczających pol. granicę: z 18,2 mln cudzoziemców w 1990 do ok. 61 mln w 2004 (maksymalnie 89 mln w 1999) oraz z 22,1 mln w 1990 do 45 mln osób w 2002 (maksymalnie 57 mln w 2000) w ruchu wyjazdowym Polaków. Zarówno wśród obcokrajowców, jak i obywateli pol. przeważa ruch jednodniowy, najczęściej przygraniczny lub tranzytowy. Podróże dłuższe do Polski (ponad dobę) odbyło 2001 ok. 15 mln turystów zagr. (maksymalnie prawie 20 mln osób w 1997), gł. z Niemiec (4,4 mln), Ukrainy (3,1 mln), Białorusi (2,1 mln), Rosji i Litwy; zagraniczni podróżni średnio wydali w Polsce ok. 135 dol. USA na osobę; była to typowa turystyka (wypoczynek, krajoznawstwo) obejmująca najczęściej pobyt w miastach (Warszawa, Poznań, Łódź, Kraków, Gdańsk, Wrocław), podróże w interesach i służbowe (targi, konferencje, szkolenia) oraz odwiedziny u rodziny lub znajomych. Polscy turyści (ok. 7,7 mln osób, 2001) wyjeżdżają najczęściej do Czech, Niemiec, Słowacji, Włoch, Rosji, Francji, Austrii, Hiszpanii; są to wyjazdy zarówno krajoznawczo-wypoczynkowe (gł. kraje śródziemnomor. i alp.) i pielgrzymkowe (Rzym i Santiago de Compostela, Ziemia Święta, Lourdes, La Salette, Fatima), jak i w interesach (Czechy, Niemcy, Rosja). Wśród obiektów bazy turyst. z hoteli najczęściej korzystają turyści ze Stanów Zjedn., Wielkiej Brytanii, Włoch, Danii, Francji, Niemiec.

W ramach administracji państw. w pierwszych latach po wojnie turystyka podlegała Minist. Komunikacji; 1952 utworzono Kom. ds. Turystyki przy Radzie Ministrów, 1960 — Gł. Kom. Kultury Fiz. i Turystyki (GKKFiT), 1979 — Gł. Kom. Turystyki (GKT), od 1986 turystyka podlegała Kom. ds. Młodzieży i Kultury Fiz. oraz Minist. Rynku Wewn., 1991 utworzono Urząd Kultury Fiz. i Turystyki (UKFiT, zlikwidowany 2000); sprawami turystyki zajmują się: Dep. Turystyki przy Minist. Gospodarki, oddziały turystyki przy urzędach wojew., Inst. Turystyki (zał. 1972; oprac. i ekspertyzy nauk.), Pol. Organizacja Turyst. mająca swoje przedstawicielstwa w 11 krajach. Rozwój ruchu turyst. wspierają również organizacje turyst. (do 1990 gł. państw. i spółdz.); 1945 reaktywowano PBP „Orbis”, 1950 połączono PTK z Pol. Tow. Tatrzańskim w jedną organizację Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze (PTTK), 1957 wznowiła działalność spółdzielnia Gromada, powstało wiele nowych biur turyst. o różnym zakresie działalności (organizacyjnej, transport., recepcyjnej, przewodnickiej), m.in. STW „Turysta”, BTS „Sport-Tourist”, BZTM „Juventur”, BPiT „Almatur”, powołano Centralny Ośr. Informacji Turyst. (COIT). W ostatniej dekadzie XX w. powstało wiele prywatnych biur podróży, niektóre państw. sprywatyzowano (np. Orbis SA z siedzibą w Warszawie); na pol. rynek wkroczyły też wielkie biura zagr. (Neckerman, Ving, TUI). Powołano Pol. Izbę Turystyki z 13 oddziałami wojew., prężnie działa 9 samodzielnych izb turyst. (Kraków, Poznań, Suwałki, Wrocław, Szczecin, Katowice, Bielsko-Biała, Łódź, Warszawa), których członkami są gł. biura podróży i przewoźnicy, a także hotele, restauracje i in. firmy związane z obsługą ruchu turyst.; ponadto działają: Rada Konsultacyjna Izb Turystyki skupiająca izby regionalne, Rada Organizacji Turyst., Hotelarskich i Gastronomicznych oraz Forum Turystyki Pomorza Zachodniego, Pol. Agencja Rozwoju Turystyki SA i in. Odbywa się wiele międzynar. i krajowych targów turyst., m.in. w Poznaniu, Warszawie, Gdańsku, Katowicach, Bielsku-Białej.