Polska. Gospodarka. Handel wewnętrzny
 
Encyklopedia PWN
Polska. Gospodarka. Handel wewnętrzny.
W pierwszych latach po odzyskaniu niepodległości charakterystyczną cechą pol. rynku wewn. było współistnienie systemu reglamentacyjnego (1920 zaopatrzenie kartkowe obejmowało ok. 15% ludności) i wolnego rynku, 3 różnych walut oraz granicy celnej między Wielkopolską a resztą kraju. Doprowadziło to do zróżnicowania cen, gł. regionalnego, oraz wystąpienia zjawisk spekulacyjnych; 1921 wprowadzono liberalizację zasad handlu, zniesiono reglamentację; przyniosło to stopniowe ujednolicenie cen, nastąpiła likwidacja odrębności regionalnych. W 1923 z handlu wewn. i ubezpieczeń utrzymywało się ok. 18% ludności miejskiej; było ok. 430 tys. placówek handlowych. Sytuacja w pol. handlu wewn. II RP była ściśle związana z koniunkturą gosp. — w okresach kryzysu spadała liczba punktów sprzedaży, zwłaszcza większych (1934 liczba placówek zmniejszyła się w porównaniu do 1928 o 13%), spadały obroty (1928–34 o 52%, częściowo także wskutek spadku cen), rozwijał się handel obwoźny i obnośny; w okresach ożywienia gosp. poprawa następowała również w tej dziedzinie gospodarki. Charakterystyczną cechą pol. handlu wewn. 1918–39 było duże uzależnienie drobnych kupców od hurtowników (brak własnych kapitałów), wzrost roli karteli, rozdrobnienie sieci handl., mała liczba domów towarowych (22 w 1935) i przedsiębiorstw (2 tys.) prowadzących sieci sklepów (łącznie 5–6 tys. punktów sprzedaży), np. Pol. Tow. Księgarni Ruch, firmy Juliusz Meinl, Pluton; powstawały sklepy fabryczne (ok. 1–1,5 tys., 1935), np. Baty, Wedla. W pierwszych latach po II wojnie świat. zarówno handel wewn., jak i usługi znajdowały się w rękach prywatnych; pod koniec 1947 istniało w Polsce ok. 140 tys. punktów sprzedaży detalicznej, w tym 22 tys. należało do handlu uspołecznionego. Wraz z wprowadzaniem systemu gospodarki centralnej planowanej i nacjonalizacją przemysłu przystąpiono do upaństwawiania handlu; rozpoczęła się tzw. bitwa o handel — restrykcje fiskalne i adm. wobec właścicieli sklepów w celu zniszczenia prywatnej sieci handl.; w obrocie zaopatrzeniowym między przedsiębiorstwami wprowadzono system priorytetów i reglamentacji; w handlu detalicznym w okresach szczególnych braków towarów na rynku 1945–48, 1951–52 oraz 1981–88 stosowano system sprzedaży reglamentowanej, np. kartkowej, obejmujący artykuły masowego zaopatrzenia. 1955 było 132,3 tys. placówek sprzedaży detalicznej, w tym aż 90% zarządzanych centralnie — spółdz. i państw.; do 1989 liczba placówek wzrosła prawie dwukrotnie, przy czym do 1980 w strukturze własnościowej nie wystąpiły zasadnicze zmiany, natomiast w ciągu kolejnych 9 lat powoli zaczął zwiększać się udział handl. placówek prywatnych (1985 stanowiły one 17%, 1989 — 30%). Zmiany systemowe w Polsce w latach 90. spowodowały dynamiczny wzrost liczby punktów sprzedaży detalicznej (do 880 tys. w 2001, maks. 960 tys. w 1997), w tym sklepów do 449 tys. (2001); na 1 punkt przypadały 44 osoby (175 osób w 1980, 81 osób 1990). Równocześnie sprywatyzowano większość placówek handl. (ponad 99,5%, 2001); w obrocie zaopatrzeniowym między przedsiębiorstwami wprowadzono zasady gospodarki rynkowej; znacznie rozwinęła się sieć prywatnych hurtowni.
W strukturze branżowej przeważały sklepy ogólnospoż. (32,5%); sklepy z odzieżą, obuwiem i wyrobami skórz. stanowiły 11,8% ogółu sklepów, mięsne 3,3%, sprzedające samochody 3,2% (2001); zmniejsza się liczba placówek specjalistycznych na korzyść sklepów o różnorodnym asortymencie zarówno towarów żywnościowych, jak i innych. Do poł. lat 90. w handlu detalicznym wzrastał udział małych jednostek (do 50 m2); w kolejnych latach (zwłaszcza 1998–2000) powstało wiele hipermarketów (pow. sklepowa powyżej 2,5 tys. m2), supermarketów (pow. 400–2500 m2) i sklepów dyskontowych (pow. do 400 m2) należących do wielkich zagranicznych sieci handl., m.in. Metro AG (Media Markt, Real, Praktiker, Makro Cash and Carry), Casino (Géant, Leader Price), Jeronimo Martins (duża liczba tanich sklepów Biedronka i Tip Discount), Auchan, E.Leclerc, Carrefour, Tesco, Royal Ahold (Hypernova). Początkowo budowano je na obrzeżach wielkich miast, obecnie coraz częściej znajdują lokalizację w centrach, przyczyniając się do bankructwa wielu małych sklepów (2000 liczba dużych obiektów wzrosła o ok. 11%, zbankrutowało w tym czasie 4% małych jednostek). Od początku XXI w. zaznacza się proces przejmowania obiektów niektórych wielkich siecie handlowych przez inne, np. w 2006 sieć Tesco przejęła 220 sklepów Leader Price, Real przejął 19 hipermarketów Géant, a w 2007 Carrefour przejął 94 sklepy Albert i Hipernova.
Wartość sprzedaży detalicznej po spadku w latach 80. zaczęła od 1991 wzrastać (o 3,7% — 1991, o 7,0% — 1993), 2001 osiągając 375 mld zł (ceny bieżące), co stanowiło 152% wartości sprzedaży 1990 (ceny stałe). Największy udział 2003 w ogólnej wartości sprzedaży detalicznej miały konsumpcyjne towary nieżywnościowe — 58,2% (1990 — 42,2%) oraz żywność i napoje bezalkoholowe — 29,0% (1990 — 35,6%), napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe stanowiły 8,8%. Dynamika sprzedaży detalicznej jest zróżnicowana przestrzennie; największa jest wykazywana w woj. zachodnich (m.in. wzmożone zakupy w strefie przygranicznej, realizowane gł. przez Niemców), najniższa w woj. wschodniej Polski (duże bezrobocie, niskie dochody).
Trudna sytuacja gospodarcza Polski i zmiany systemowe, zwłaszcza na pocz. lat 90., spowodowały spadek realnych dochodów ludności, na skutek czego zmniejszyły się popyt i przeciętne spożycie niektórych artykułów na 1 mieszkańca. Jednocześnie następowała zmiana relacji cen, zwłaszcza między artykułami żywnościowymi i dobrami trwałego użytku; spadała siła nabywcza przeciętnego wynagrodzenia w stosunku do towarów żywnościowych, nieznacznie wzrastała — do dóbr trwałego użytku. Nowym segmentem w pol. handlu jest sprzedaż bezpośrednia, prowadzona gł. przez ok. 0,5 mln dystrybutorów reprezentujących takie firmy, jak Oriflame, Amway, Avon oraz dokonywana za pośrednictwem Internetu. W ostatniej dekadzie XX w. rozwinęły się również imprezy targowe.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia