Hiszpania. Teatr
 
Encyklopedia PWN
Hiszpania. Teatr.
Z widowisk kośc. i łac. dialogów liturgicznych wykształcił się w średniowieczu dramat liturgiczny w języku kastylijskim i widowisko misteryjne. Zachowana częściowo starorzymska tradycja mimów dała podstawę średniow. widowiskom ludowym. Dramat świecki pojawił się w Hiszpanii pod koniec XV w.; cechy dramatu nar. są widoczne w eklogach J. del Enzina, uważanego za ojca teatru hiszpańskiego. Hiszpański dramat rozwijał się w XVI w. pod wpływem renesansu i wzorów klas. (zwłaszcza tragedii), jak również wł. commedia dell’arte, opierając się na rodzimej tradycji ludowej. W wyniku łączenia się obu tendencji powstały sztuki, które w XVII w. określano mianem nowej komedii lub komedii hiszp. (J. de la Cueva, M. de Cervantes Saavedra, Lope de Vega). Najwybitniejszym ich autorem był w XVI w. L. de Rueda, aktor, twórca teatru wędrownego, autor komedii i pasos — krótkich realist. utworów o komediowym charakterze, w stylu lud., których kontynuacją są entremeses — hiszp. intermedia (m.in. Cervantesa). Pod koniec XVI w. istniał w Hiszpanii teatr rel. i dworski, odznaczający się wystawnością dekoracji; pojawiły się też w miastach pierwsze stałe i zaw. teatry publiczne corrales de comedias, z którymi byli związani: Lope de Vega, Tirso de Molina, P. Calderón de la Barca. W XVII w. rozwija się tworzony gł. przez Calderóna teatr barok.: skomplikowana metaforyka i symbolika w duchu konceptyzmu, poet. ornamentyka, zaskakujące łączenie elementów tragicznych i komicznych. Calderón doprowadził do doskonałości m.in. autos sacramentales, które wystawiane w dzień Bożego Ciała stanowiły część wielkiego święta barokowego. W XVII i XVIII w. przeżywają rozkwit sceny w rezydencji król. Buen Retiro i pałacu Prado w Madrycie oraz w pałacu Escorial. Dopiero w poł. lat 30. XVIII w. przyjął się, pod wpływem fr., styl neoklas. (komedie i tragedie); trwały dyskusje na temat klasycyst. form dramatu i dydaktycznych zadań teatru; pojawiły się propozycje reformy sztuk widowiskowych (G.M. de Jovellanos). Najwybitniejszym dramaturgiem tego okresu był L. Fernandez de Moratín; od stylu epoki odbiega twórczość R. de la Cruz, autora sainetes — krótkich utworów scenicznych o charakterze obyczajowym i wydźwięku komicznym, ukazujących gł. życie Madrytu. W 1765 zakazano wystawiania autos sacramentales, które straciły charakter widowisk rel.; 1788 zakazano wystawiania komedii o świętych. Za początek hiszp. romantyzmu przyjmuje się datę premiery Macias M.J. de Larra (1834) i Don Alvaro o la fuerza del sino A. de Saavedry y Ramireza (1835), a za szczytowe osiągnięcie Don Juana Tenorio J. Zorrilli (1844). W poł. XIX w. dramat romant. wypierał dramat hist. oraz alta comedia — komedię wysoką, utrzymaną w konwencji realist., o wydźwięku moralizatorskim lub satyr. (z czasem nabierała ona cech komedii społ. i psychologicznej). W 2. poł. XIX w. odrodził się też teatr lud. oraz zarzuela. Pod koniec XIX w. dominował dramat realist.: P. Lopez de Ayala, M. Tamayo y Baus, J. Echegaray, B. Pérez Galdós. Po klęsce w wojnie ze Stanami Zjedn. (1898) Hiszpania przeżywała kryzys, który ogarnął także kulturę. Pisarze pokolenia 1898 proponowali odrodzenie Hiszpanii, m.in. przez odnowę teatru (M. de Unamuno, J. Benevente, Azorín), odejście od XIX-wiecznych form i reformę na wzór europejski. W pierwszym 10-leciu XX w. powstawały tendencje estetyczne, które znajdowały odbicie także w dramacie i teatrze współcz. (Unamuno, R.M. del Valle-Inclán, Azorín). W latach 20. i 30. nawiązywali do tych poszukiwań poeci z pokolenia 1927, R. Alberti i F. García Lorca; rozwijały się sceny eksperymentalne, m.in. El Mirlo Blanco, El Cantaro Roto, El Caracol; niektórzy dyrektorzy i reżyserzy próbowali wprowadzać osiągnięcia reformy teatru, m.in. A. Gual w Barcelonie (Teatro Intim), G. Martínez Sierra (Teatro de Arte w budynku Teatro Eslava) i C. Rivas Cherif wraz z M. Xirgu (Teatro Español) w Madrycie. Współpracowali z nimi (jako scenografowie) awangardowi malarze (S. Dali, M. Fontanales, S. Burmann, R. Barradas), muzycy (M. de Falla). Ważną rolę w okresie II Republiki (1931–36) odegrały Misiones Pedagógicas i związany z tym ruchem objazdowy Teatro del Pueblo kierowany przez A. Casonę, a także uniwersytecki teatr La Barraca, którym kierował García Lorca. Podejmowano próby upaństwowienia niektórych scen i popularyzacji teatru. W latach wojny domowej (1936–39) w części okupowanej przez nacjonalistów dominował teatr mieszczański i rozrywkowy; republikanie tworzyli teatry na linii frontu: teatr walczący, polit. i rewolucyjny na wzór niem. i radziecki, przedstawienia teatr. przygotowywali także partyzanci. Po wojnie domowej wielu twórców wyemigrowało, w pierwszych latach panowania gen. F. Franco teatr pełnił funkcję propagandową, wystawiano realist. dramat mieszczański i sztuki rozrywkowe, działała cenzura.
Twórcy opozycyjni lat 50. (Pokolenie Realistów) tworzyli w duchu realizmu kryt. i społ. (A. Buero Vallejo, A. Sastre, L. Olmo); tzw. drugie Pokolenie Realistów uprawiało teatr poet. lub groteski (A. Gala, J. Martín Recueda). Na pocz. lat 60. narodził się ruch znany jako Nowy Teatr, będący wyrazem buntu przeciw dyktaturze, cenzurze, oraz teatrowi realistycznemu. Wiązała się z nim działalność licznych teatrów niezależnych (np. Los Goliardos, Tabano, TEI w Madrycie, Els Joglars, Los Cátaros w Katalonii, El Teatro Lebrijano i La Cuadra w Andaluzji) oraz twórczość dramaturgów skłaniających się ku teatrowi absurdu i teatrowi okrucieństwa (F. Nieva, L. Riaza, M. Martínez Mediero), teatrowi surrealist. (Nieva), teatrowi abstrakcji (J. Ruibal). Tendencje te zainicjował wcześniej F. Arrabal. Po śmierci gen. Franco została zniesiona cenzura. W Madrycie, w Teatro María Guarrero powstało Centro Dramatico Nacional (1978). Po uzyskaniu autonomii prowincje hiszp. zaczęły rozwijać teatry nar., ale gł. ośr. życia teatr. pozostały nadal Madryt i Barcelona (znajduje się tu m.in. jedyny w Hiszpanii stały teatr operowy). Wśród reżyserów wyróżnili się: J. Tamayo, J.L. Alonso, M. Narros, L. Pascual, C. Plaza, V. García, z pochodzenia Argentyńczyk oraz Nieva; wśród aktorów: N. Espert, J.M. Rodero, J.L. Gómez oraz F. Ferán Gómez, także dramaturg i reżyser. W latach 80. powstało Centro Nuevas Tendencias Escénicas w Madrycie ze sceną Sala Olimpia, która jest udostępniana eksperymentalnym teatrom hiszp. i zagranicznym. W końcu XX w. podejmowano także próby odrodzenia klas. teatru nar. (Teatro Clásico w Madrycie, międzynar. festiwal teatr. w Almagro).
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia