Japonia. Historia

Japonia. Historia.

Historiografia japońska dzieli najstarsze dzieje Japonii na 4 okresy: 1) kultury przedceramicznej, zw. mudoki-bunka-jidai, który trwał do 12 000 p.n.e., 2) kultury neolitycznej, zw. jōmon-bunka, do ok. 300 p.n.e., 3) yayoi, w którym podstawą bytu patriarchalnego społeczeństwa było już rolnictwo, III w. p.n.e.–III w. n.e., 4) okres kofun, III–VIII w. n.e., w którym nastąpił wyraźny podział społeczny i wykształciły się rody, z których jeden już na początku V w. uzyskał supremację i został nazwany cesarskim.

Okres ten jest też zwany okresem Yamato, od nazwy ośrodka władzy rodu cesarskiego na pólwyspu Kii w rejonie obecnej Nary. Wielkie znaczenie miało wprowadzenie 552 buddyzmu z Korei. Na przełomie VI i VII w. przewagę zdobył ród Soga, któremu cesarz Kimmei powierzył opiekę nad nową religią. Najwybitniejszą postacią okresu Yamato był jednak książę regent Shōtoku (574–622), badacz i propagator buddyzmu, a także chińskiej teorii politycznych. Po jego śmierci został zapoczątkowany następny okres w dziejach Japonii, zwany Taika [‘wielka reforma’], który trwał do 702, czyli do wprowadzenia kodeksu Taihō. Japonia stała się wówczas państwem opartym na normach prawnych. Strukturę administracji wzorowano na modelu chińskim, najważniejszym organem była Wielka Rada Stanu — Daijōkan. W 710 dwór cesarski przeniósł się do pierwszej stałej stolicy Heijō-kyō (Nara), od której pochodzi nazwa kolejnego okresu — Nara (710–794), w którym coraz większą rolę w życiu politycznym i kulturalnym odgrywali kapłani buddyjscy, a wpływy chińskie osiągnęły kulminację.

Następny okres dziejów Japonii, zwany Heian (od nazwy kolejnej stolicy, obecnego Kioto), trwał 794–1192. Rozwinęła się wówczas oryginalna, rodzima kultura dworska, zwłaszcza po zerwaniu 894 stosunków z Chinami. Pozycja arystokracji umacniała się kosztem autorytetu władzy cesarskiej. Przewagę zdobył ród Fujiwara, który stworzył nową formę władzy, zwaną sekkan-seiji (rządy regentów i kanclerzy, którzy faktycznie sprawowali władzę w Japonii w 2. połowie XI w.). Cesarz Gosanjō (1068–1072) wprowadził nową formę rządów, zw. insei (rządy eks-cesarzy, którzy mimo abdykacji prowadzili działalność polityczną). Przyspieszeniu uległ proces prywatyzacji ziemi, zmniejszyły się posiadłości państwowe i zubożał dom cesarski. Arystokracja stworzyła rygorystycznie przestrzeganą hierarchię zależną od pochodzenia, rang i urzędów. Część licznego (z powodu wielożeństwa) potomstwa cesarza otrzymywała od niego nazwiska (najczęściej Taira i Minamoto) oraz ziemie. Z czasem powstały z nich potężne rody. Ród Taira odsunął od władzy ród Fujiwarów, a następnie sam został pokonany przez ród Minamoto. Po zwycięskiej wojnie z Tairami Minamoto Yoritomo otrzymał 1192 nominację na shōguna, czyli naczelnego wodza pierwszych w historii Japonii rządów wojskowych. Jego siedzibą stała się Kamakura, od której pochodzi nazwa następnego okresu w dziejach Japonii (1192–1338). Yoritomo stworzył silny ośrodek administracji wojsk., zwany bakufu [‘rządy z namiotu’]. Po śmierci Yoritomo i wygaśnięciu jego rodu na czele bakufu stanął ród Hōjō, którego przedstawiciele sprawowali władzę jako shikkenowie [shikken 'ten, który dzierży władzę'].

W 1274 i 1281 nastąpiły 2 nieudane najazdy Mongołów. W 1281 mongolską flotę rozbił silny tajfun, nazwany przez Japończyków kamikaze [‘boski wiatr’]. Był to jedyny do czasów nowożytnych wypadek zagrożenia Japonii z zewnątrz. W tym czasie pogłębiały się kryzysy wewnętrzne, a ród Hōjō stopniowo tracił władzę. 1318–39 panował cesarz Godaigo, który wykorzystał sytuację i zorganizował spisek przeciw systemowi bakufu, W 1333 powrócił na 3 lata do Kioto. Ten okres restauracji władzy cesarskiej nosi nazwę ery Kemmu. Kres położyło mu wypędzenie cesarza przez armię pod wodzą Ashikaga Takauji. Nastał kolejny okres, zwany Muromachi, od nazwy dzielnicy Kioto, siedziby Takauji'ego (1338–1573). W tym okresie władzę w Japonii sprawowało 15 shōgunów z rodu Ashikaga. Pojawiły się autonomiczne księstwa (han), na których czele stali daimyō [‘pan feudalny’].

W 1543 w Japonii po raz pierwszy wylądowali Portugalczycy. W 1549 przybył pierwszy misjonarz, jezuita hiszpański Franciszek Ksawery. W 1605 było już 750 tys. konwertytów, z których prawdopodobnie większość przyjęła chrześcijaństwo na polecenie daimyō, liczących na możliwość handlu z cudzoziemcami. Spory między misjonarzami portugalskimi i hiszpańskimi wywołały niechęć władców japońskich i w rezultacie doprowadziły do prześladowania chrześcijan i zakazu tej religii w XVII w. W 1573, po podporządkowaniu sobie kilku prowincji, wkroczył do Kioto i wypędził ostatniego shōguna Ashikaga wódz Oda Nobunaga. Dało to początek nowemu okresowi, zwanemu Azuchi-Momoyama (1573–1603). Do końca życia Oda Nobunaga podporządkował sobie 20 spośród 66 prowincji Japonii. Po jego śmierci przejął władzę jeden z jego najzdolniejszych dowódców, Toyotomi Hideyoshi, który kontynuował dzieło zjednoczenia. Dla zapewnienia lojalności daimyō zmusił wszystkich do złożenia przysięgi wasalnej. Śmierć Hideyoshi'ego (1598) wywołała walki o władzę, w których ostatecznie zwyciężył Tokugawa Ieyasu, otrzymując 1603 tytuł shōguna.

Rozpoczęła się epoka Edo (nazwa pochodzi od stolicy, w której rezydowali shōgunowie z rodu Tokugawa, ob. Tokio). System polityczny w okresie Edo jest zwany bakuhan, gdyż opierał się na jednoczesnym istnieniu shōgunatu (bakufu) i ok. 250 feudalnych księstw (han). Społeczeństwo zostało rygorystycznie podzielone na 4 warstwy: samurajów, chłopów, rzemieślników i artystów oraz kupców. Podział ten doprowadził do zubożenia warstwy wojskowej (samurajów), którym kodeks nie pozwalał na podejmowanie pracy zarobkowej. Zaczęły się też bunty chłopskie w wyniku nacisku fiskalnego w hanach. Bogaciło się mieszczaństwo, dzięki czemu doszło do ogromnego rozkwitu kultury mieszczańskiej. Po 1640 Japonia została zamknięta dla cudzoziemców w związku z dostarczaniem broni przez Portugalczyków zbuntowanym chłopom i bezdomnym samurajom. Nasiliły się prześladowania i egzekucje misjonarzy. Jedynie Holendrom wolno było przybywać na wyspę Dejima k. Nagasaki i prowadzić w ograniczonym zakresie handel z Japończykami. Rozpoczął się okres ponad 200-letniej izolacji (sakoku). Izolacja pogłębiła trudności ekonomiczne shōgunatu, których nie mogły zlikwidować sporadycznie przeprowadzane reformy. Jedynie w 4 południowo-zachodnich hanach: Satsuma, Chōshū, Tosa i Hizen przeprowadzono skuteczniejsze reformy, poprawiające ich sytuację gospodarczą. Tam też w XIX w. narodził się ruch na rzecz obalenia shōgunatu i restauracji władzy cesarskiej, początkowo działający w myśl hasła sonnō-jō ['czcić cesarza, wypędzić barbarzyńców']. Jednak pod wpływem nacisku z zewnątrz, a przede wszystkim w wyniku wizyty floty komandora M. Perry z USA (1853) bakufu zostało zmuszone do otwarcia portów i zawarcia układów z innymi państwami. Otwarcie granic doprowadziło do wojny domowej, w wyniku której ostatni shōgun, Tokugawa Yoshinobu, zrzekł się władzy.

W 1868 w rezultacie przewrotu, zw. restauracją lub rewolucją Meiji, cesarz odzyskał pełnię władzy (Meiji — imię pośmiertne panującego wówczas Mutsuhito). Okres Meiji trwał 1868–1912 i charakteryzował się intensywną modernizacją — wprowadzono nowe podziały administracyjne, likwidując dawny podział na klasy. Niezadowoleni z utraty przywilejów samuraje wielokrotnie występowali zbrojnie (do 1877). Pod wpływem nasilających się żądań liberalizacji 1885 utworzono pierwszy gabinet z Itō Hirobumi na czele. W 1889 proklamowano konstytucję. Cesarz stał się monarchą absolutnym, któremu podlegały organy władzy wykonawczej, ustawodawczej i sądowniczej. Powstał 2-izbowy parlament, złożony z Izby Parów (Kizokuin) i Izby Reprezentantów (Shūgiin). Do końca XIX w. trwał gwałtowny proces modernizacji, także w sferze intelektualnej i duchowej, pod hasłem: „cywilizacja i oświecenie” (bummei-kaika). Zaczęły powstawać partie polityczne. Z czasem zainteresowanie Zachodem zaczęło ustępować miejsca nastrojom nacjonalistycznym, które towarzyszyły przygotowaniom do ekspansji. Japonia wygrała wojnę z Chinami (1894–1895), uzyskując m.in. Tajwan i Peskadory. W wyniku zatargu o półwysep Liaotung i o wpływy w Korei Japonia przystąpiła do wojny z Rosją (1904–1905), zakończonej zwycięstwem, które dało jej prawa do półwyspu, części Sachalinu, a także wpływy w Korei. Japonia stała się państwem o istotnym znaczeniu na arenie międzynarodowej. Po śmierci cesarza Mutsuhito na tronie zasiadł Yoshihito (era Taishō). Japonia była już silnym państwem kapitalistycznym, rządzonym przez partie polityczne, biurokrację (monbatsu), kręgi wielkiej finansjery (zaibatsu) i kliki wojskowe (gunbatsu). W latach 20. na skutek napływu nowych idei i prądów ze świata wzrosła świadomość polit. i zaostrzyły się konflikty klasowe. Ruch demokratyczny doprowadził do wprowadzenia 1925 powszechnego prawa wyborczego dla mężczyzn, jednak swobody obywatelskie uległy wkrótce ograniczeniu (dekret o zachowaniu bezpieczeństwa — chianjihō z 1925).

W 1914 Japonia przystąpiła do I wojny światowej po stronie aliantów. Na mocy traktatu wersalskiego 1919 uzyskała, odebrane Niemcom, prawa w Shandongu oraz kilka archipelagów (m.in. Wyspy Marshalla, Mariany i Karoliny). W 1922 w wyniku konferencji waszyngtońskiej odebrano Japonii prawa do Shandongu, a także wprowadzono pewne ograniczenia jej wpływów. Jeszcze 1918 Japonia wysłała siły interwencyjne na radziecki Daleki Wschód, musiała jednak się wycofać (1922).

Układy zawarte z mocarstwami przywróciły autorytet Japonii na arenie międzynarodowej, lecz spowodowały gwałtowne niezadowolenie w kraju. W 1926 rozpoczęła się era Showa (pośmiertne imię cesarza Hirohito, 1926–1989); można w niej wydzielić 3 podokresy: 1930–1945 — tzw. okres wojny piętnastoletniej, 1945–1951 — okupacja amerykańskie, od 1951 — rządy konserwatystów i ekspansja gospodarcza. U progu lat 30. Japonia doprowadziła do powstania marionetkowego państwa Mandżukuo, co wywołało oburzenie świata. W 1933 Japonia wystąpiła z Ligi Narodów; 1937 nastąpił tzw. incydent chiński, który przekształcił się w trwającą do 1945 wojnę. W 1936 Japonia podpisała pakt antykominternowski z Niemcami, do którego 1937 dołączyły Włochy. W 1940 podpisano tzw. traktat berliński (oś Berlin–Rzym–Tokio), na mocy którego Niemcy i Włochy uznały pierwszeństwo Japonii w tworzeniu „nowego porządku” w Azji.

W XII 1941 atakiem na Pearl Harbor Japonia rozpoczęła wojnę z USA. Japończycy zaatakowali Filipiny, Hongkong, Birmę, Syjam, Archipelag Bismarcka oraz bazy na Nowej Gwinei. Do połowy 1942 opanowali także Indie Holenderskie. Losy wojny zaczęły się jednak odwracać po bitwie lotniskowców na Morzu Koralowym (V 1942). Pierwszą klęskę Japonia poniosła w bitwie o Midway (VI 1942), a następnie na archipelagu Wysp Salomona (Guadalcanal — II 1943). W IV 1943 zginął głównodowodzący flotą japońską admirał Yamamoto Isoroku. We IX 1943 alianci przeszli do ofensywy na Oceanie Spokojnym; przełomowym momentem stała się klęska Japonii w bitwie o Leyte (X 1944) i na Filipinach. Ostatnim etapem było zdobycie przez Amerykanów Iō-jimy i Okinawy w III i V 1945. Rozpoczęły się regularne, niszczące naloty dywanowe na Tokio i inne miasta; 6 i 9 VIII 1945 Amerykanie zrzucili bomby atom. na Hirosimę i Nagasaki. Jednocześnie ZSRR, zgodnie z wcześniejszym zobowiązaniem wobec aliantów, zerwał pakt o neutralności z 1941 i zaatakował Armię Kwantuńską w Mandżurii. Japonia poddała się i 2 IX 1945 podpisała kapitulację na pancerniku Missouri. Zaczęła się pierwsza w dziejach Japonii okupacja.

Na czele amerykańskich wojsk okupacyjnych stanął gen. D. Mac Arthur. W pierwszym okresie polityka okupacyjna skupiała się na demilitaryzacji i demokratyzacji. Japonia poniosła w wojnie ogromne straty materialne i moralne (od wybuchu wojny w Chinach zginęło 3,1 mln Japończyków). Wiele miast legło w gruzach, przemysł był całkowicie zrujnowany, społeczeństwo cierpiało nędzę i głód. Japonia po kapitulacji utraciła Mandżurię, Tajwan, Sachalin i Kuryle. Władze okupacyjne rozpoczęły aresztowania zbrodniarzy wojennych, którzy odpowiadali następnie przed Międzynarodowym Trybunałem Wojskowym dla Dalekiego Wschodu w Tokio (do XII 1948). W ramach demokratyzacji cesarz zrzekł się atrybutów boskości, stając się symbolem jedności narodu. W 1946 proklamowano nową, obowiązującą po dziś dzień konstytucję. Paragraf 9. stanowi o wyrzeczeniu się przez Japonię wojny jako środka rozwiązywania problemów międzynarodowych oraz o likwidacji sił zbrojnych. Ustanowiono 2-izbowy parlament. Kobiety uzyskały prawa wyborcze.

Partie polityczne zaczęły powstawać lub reaktywować się już pod koniec 1945. W przez pierwszych kilka lat doszło do kilkukrotnej zmiany partii rządzącej. W 1949 nastąpił koniec systemu rządów wielopartyjnych i władzę przejęli konserwatyści. Do wzrostu ich znaczenia w życiu politycznym Japonii przyczyniły się zmiany w polityce okupacyjnej USA po 1948, spowodowane powstaniem ChRL, zaostrzeniem stosunków między USA i ZSRR oraz wojną w Korei. Podstawowym celem władz okupacyjnych stała się rehabilitacja i odbudowa Japonii. W 1951 doszło do zwołania konferencji pokojowej w San Francisco. Japonia zaakceptowała Deklarację Poczdamską i podpisała traktat pokojowy oraz traktat bezpieczeństwa z USA. Zniesiono okupację amerykańską, ale wojska USA na mocy traktatu pozostały w pozbawionej armii Japonii. W 1952 Japończycy utworzyli Narodowe Siły Obrony, które wraz z istniejącą wcześniej Rezerwą Policji przekształcono 1954 w stałą armię zwaną Siłami Samoobrony (Jieitai). W 1955 konserwatyści z Partii Liberalnej i Japońskiej Partii Demokratycznej połączyli się i powstała rządząca bez przerwy (17 premierów) do 1993 Partia Liberalno-Demokratyczna (PLD). W 1956 doszło do częściowej normalizacji stosunków z ZSRR, jednak rozmowy pokojowe zakończyły się fiaskiem z powodu nie rozstrzygniętego do dziś sporu o 4 południowe wyspy Kuryli. W 1956 Japonia została członkiem ONZ.

W latach 60., za kadencji premierów Ikedy Hayato i Satō Eisaku, Japonia stała się potęgą gospodarczą (od 1968 na 3 miejscu po USA i ZSRR), podniósł się również poziom życia Japończyków. W 1968 USA zwróciły Japonii wyspy Bonin (ob. Ogasawara-guntō), a 1972 — Okinawę. W latach 70. japońskim życiem politycznym wstrząsnęły liczne afery korupcyjne (m.in. koncernu Lockheed). Stopniowo kurczyła się przewaga partii rządzącej nad opozycją. Mimo przejściowego kryzysu, lata 80. utrwaliły pozycję Japonii jako jednej z największych potęg gospodarczych świata, zwłaszcza w eksporcie samochodów i produktów przemysłu elektronicznego. Stale rosnąca nadwyżka Japonii w handlu zagranicznego doprowadziła do zaostrzenia stosunków z USA i krajami Europy Zachodniej, które zaczęły domagać się większego otwarcia rynku japońskiego dla swoich towarów i zaniechania protekcjonizmu.

W 1989 na tron wstąpił cesarz Akihito. W VII 1993, po wyborach parlamentarnych, władzę przejęła niestabilna koalicja 7 partii, które spowodowały upadek ostatniego rządu PLD i uzyskały nieznaczną większość w parlamencie. Koalicja ta zapowiadała jedynie retusze w polityce wewnętrznej i zagranicznej zmierzające do szerszego otwarcia Japonii na świat i dostosowania kraju do nowych wymogów międzynarodowych, m.in. handlowych. W IV 1994 premier Morihiro Hokosawa, oskarżony o korupcję, podał się do dymisji. 1994–2005 rządziły koalicyjne gabinety PLD i mniejszych ugrupowań (od 2005 samodzielnie PLD). Od 2001 premierem jest Junichiro Koizumi. Najważniejszymi sojusznikami i partnerami Japonii pozostają USA oraz państwa regionu Azji i Pacyfiku. 2004 Japonia wsparła koalicję antyterrorystyczną, wysyłając defensywny kontyngent do Iraku. Od 2009 rządy Demokr. Partii Japonii; III i IV 2011 katastrofalne trzęsienia ziemi oraz tsunami. W 2019 cesarz Akihito abdykował, a jego następcą został cesarz Naruhito.

Hasegawa Tōhaku, Patriarcha zen Nanchuan zadający uczniom kōan, czyli wybór drogi (decyzja o zabiciu kota lub nie) prowadzącej do oświecenia, fragment przesuwanych drzwi, 1602 — świątynia Nanzenji, Kioto