Francja. Historia
 
Encyklopedia PWN
Francja. Historia.
Tereny zamieszkane już w czasach prahistorycznych. Od VI w. p.n.e. na wybrzeżach Morza Śródziemnego powstawały osady kupców fenickich, następnie Greków, a od V w. p.n.e. kraj opanowywany przez celtyckich Galów. Powstanie w 125 p.n.e. w południowej Galii, prowincji Galia Narbońska zapoczątkowało rzymski podbój kraju, zakończony przez Juliusza Cezara (58–56 r. p.n.e.). Po nieudanym powstaniu Wercyngetoryksa (52–51 r. p.n.e.) Galowie uznali władzę Rzymu. Pod rzymskim panowaniem rozwój gospodarczy i szybka romanizacja kraju. Od połowy II w. postępowała chrystianizacja. W 2. poł. III w. rzopoczęly najazdy plemion germańskich, 476 większość ziem Galii była we władaniu Wizygotów, Burgundów, Alemanów i Franków. Przyjęcie przez króla Franków z dynastii Merowingów Chlodwiga chrztu w obrządku katolickim i jego sukcesy militarne ułatwiły zjednoczenie Galii (państwo Franków), które po okresie rozkwitu za następnej dynastii Karolingów, zwłaszcza za panowania Karola Wielkiego, mocą traktatu w Verdun 843, podzielono na trzy części. Karol Łysy otrzymał część zachodnią, dla której przyjęła się nazwa Francja; traktat w Verdun zapoczątkował przekształcanie państwa zachodniofrankijskiego w królestwo francuskie.
Od połowy IX w. szybka feudalizacja i elekcyjność tronu doprowadziły do zaniku silnej władzy centralnej. Od połowy IX w. na trwały najazdy Normanów, którzy opanowali ziemie nad cieśniną La Manche i dolną Sekwaną. W 911 ich wódz Rollon przyjął chrzest, uznając się za lennika korony francuskiej (Normandia). W 987 wasale wybrali na króla Hugona Kapeta, który zapewnił sobie dziedziczność tronu (dynastia Kapetyngów 987–1328), wzmocnił władzę na obszarze domeny królewskiej i poprzez reformy administracyjne dążył do ukrócenia niezależności feudałów. W 1066 książę Normandii Wilhelm I Zdobywca dokonał podboju Anglii i został jej królem, 1154 korona anglo-normandzka przeszła w ręce hrabiów Andegawenii Plantagenetów, a Henryk II (pierwszy król angielski z tej dynastii) dzięki małżeństwu z Eleonorą Akwitańską skupił w swych rękach prawie całą zachodnią Francję. W końcu XII w. Plantagenetami: Filip II August (1180–1223) odebrał Plantagenetów większą część lenn francuskich, a po rozgromieniu albigensów zlikwidował odrębność hrabstwa Tuluzy.
Od połowy XIII w. Kapetyngowie władali prawie całym królestwem; rozbudowali podległą im administrację urzędniczą, ograniczając przywileje feudalne na rzecz władzy królewskiej i zwiększając znaczenie polityczne mieszczaństwa, którym obsadzano urzędy; sądownictwo feudalne zostało zastąpione parlamentami, a zjazdy wasali króla przekształcono w Stany Generalne (1302) z reprezentacją szlachty, duchowieństwa i stanu trzeciego (praktycznie mieszczaństwa). W początkach XIV w. Filip IV Piękny uzyskał silny wpływ na papieży rezydujących 1399–77 w Awinionie.
Po objęciu władzy przez Walezjuszy (1328–1589) dążenie do całkowitego zjednoczenia ziem Francji doprowadziło do wojny stuletniej (1337–1453), W początkowym okresie obronę przed inwazją angielską utrudniały konflikty wewnętrzne. Gdy Henryk V angielski ogłosił się królem Francji (1415), powstanie ludowe 1429 pod wodzą Joanny d’Arc zadecydowało o zwycięstwie francuskim. Złamanie przez Ludwika XI koalicji wielkich feudałów (1465) umożliwiło pełne zjednoczenie Francji, m.in. 1480 przyłączono Prowansję, 1482 — Burgundię.
W okresie wojen włoskich 1494–1559 Francja podjęła rywalizację z Habsburgami o hegemonię w Europie. Reformacja przeniknęła wkrótce do Francji, a walki między obozem katolickim (Liga Katolicka) i protestantami (hugenotami) doprowadziła do krwawych wojen religijnych 1562–89 z głośną nocą św. Bartłomieja w 1572. Konflikt zakończyło wstąpienie na tron przywódcy hugenotów, Henryka IV (dynastia Burbonów, 1589–1792), który przyjął katolicyzm, zapewniając jednak edyktem nantejskim 1598 równouprawnienie religijne.
Po przejściowym osłabioną władzę monarszą umocnił 1624–42 minister Ludwika XIII kardynał A.J. Richelieu. Za panowania Ludwika XIV nastąpił szczyt absolutyzmu i potęgi Francji: likwidacja wewnętrznej opozycji (rozbicie Frondy, uchylenie 1685 edyktu nantejskiego i emigracja hugenotów), merkantylizm, liczne zwycięskie wojny oraz aneksje ziem sąsiednich (reuniony), wzrost potęgi morskiej Francji i rozkwit handlu kolonialnego (posiadłości w Kanadzie, Luizjanie, na Antylach, w Indiach i Afryce). Autorytetowi politycznemu Francji towarzyszył wzrost jej wpływów kulturalnych.: dwór król. w Wersalu stał się wzorem dla monarchów Europy.
Postępujący w XVIII w. rozpad struktur feudalnych, zróżnicowanie bogactw poszczególnych prowincji i warstw społecznych — z rosnącą siłą ekonomiczną mieszczaństwa, pozbawionego wpływów politycznych — powodowały głębokie konflikty wewnętrzne. Skarb rujnowała rozrzutność dworu (Ludwik XV i Ludwik XVI) i niepomyślne wojny (o sukcesję austriacką 1741–48 i wojna siedmioletnia 1756–63 z utratą części posiadłości zamorskich). Pogarszająca się sytuacja gospodarcza (deficyt państwa), wzrost opozycji stanu trzeciego wobec absolutyzmu i żądania reformy państwa oraz udziału we władzy (Stany Generalne 1789) doprowadziły do wybuchu rewolucji francuskiej 1789–99: 1789 Konstytuanta zniosła przywileje feudalne, 1791 konstytucja zagwarantowała równość wobec prawa oraz ustanowiła monarchię konstytucyjną. W 1792 nastąpiło zniesienie monarchii i ogłoszenie I Republiki (1793 ścięcie Ludwika XVI). Po rządzie żyrondystów, 1793–94 u władzy pozostawali radykalni jakobini z M. Robespierrem na czele, stosujący politykę powszechnego terroru. Zamach termidorian (VII 1794) zakończył pierwszą fazę rewolucji. 1795–99 władza należała do 5-osobowego dyrektoriatu, a Francja po odparciu wojsk starych monarchii Europy powołała liczne satelitarne państwa, tzw. córy republiki, (gł. we Włoszech i Niderlandach). W XI 1799 do władzy doszedł Napoleon Bonaparte jako konsula, następnie 1804–14 i 1815 (Sto dni) — jako cesarz. W okresie wojen rewolucyjnych i wojen napoleońskich Francja zdobyła w Europie hegemonię: doprowadziła do wielu zmian terytorialnych (m.in. utworzenie 1807 Księstwa Warszawskiego) i ustrojowych (Kodeks Napoleona). Po upadku Napoleona traktaty paryskie 1814 i 1815 okroiły terytorium Francji i niemal całkowicie pozbawiły ją kolonii, zagarniętych przez Wielką Brytanię.
Ustrój Francji podczas restauracji Burbonów (1814 i 1815–30) regulowała Karta Konstytucyjna, wprowadzająca ustrój parlamentarny z zachowaniem administracji, kodeksu cywilnego i innych instytucji napoleońskich. Próby przywrócenia porządku przedrewolucyjnego wywołały gwałtowny protest społeczeństwa i rewolucję lipcową 1830. Władzę przejęła burżuazja finansowa, osadzając na tronie ks. Orleanu, Ludwika Filipa („król Francuzów”). Przyspieszonemu rozwojowi wewnętrznemu (hasło „bogaćcie się”) towarzyszyły wystąpienia robotnicze, protesty republikanów i bonapartystów.
Kryzys gospodarczy 1846–47 i niepokoje społeczne doprowadziły do rewolucji lutowej 1848, która obaliła monarchię orleańską i proklamowała II Republikę. Jej prezydent, Ludwik Napoleon Bonaparte, 2 XII 1851 dokonał zamachu stanu i 1852 ogłosił się cesarzem (Napoleon III, 1852–70), proklamując II Cesarstwo. Usunięto symbole republiki, ograniczono system rządów parlamentarnych, wolność prasy i swobody obywatelskie, co spowodowało wzrost opozycji republikańskiej i demokratycznej. Zarazem był to okres dynamicznego rozwoju ekonomicznego Francji: przejście od protekcjonizmu do liberalizmu gospodarczego, wzrost produkcji rolnej, podwojenie produkcji przemysłowej, rozbudowa kolei, rozwój handlu (także morskiego), tworzenie nowoczesnego systemu bankowego; początek zorganizowanego ruchu robotniczego. W 1864 powstała francuska sekcja I Międzynarodówki. W polityce zagranicznej cesarstwo przejawiało dążenie do obalenia traktatów 1815, stąd udział Francji w wojnach: 1854–56 — krymskiej, 1859 — z Sardynią przeciwko Austrii, I 1860 interwencji w Syrii i Chinach, 1861–67 w Meksyku.
Klęska Francji w wojnie z Prusami (1870–71, utrata Alzacji i części Lotaryngii) przyczyniła się 1870 do upadku II Cesarstwa i proklamowania III Republiki. Nowy rząd krwawo stłumił 1871 Komunę Paryską 1871. Znajdujący się u władzy umiarkowani republikanie przeprowadzili 1880 ustawy antyklerykalne, 1881–82 reformę szkolną. W 1884 zalegalizowano związki zawodowe. O rosnącej sile ruchu robotniczego świadczyło powstanie 1905 Francuskiej Sekcji Międzynarodówki Socjalistycznej (SFIO).
Sprawa Dreyfusa (1895–1906), oficera żydowskiego pochodzenia, oskarżonego niesłusznie o szpiegostwo na rzecz Niemiec, wpłynęła na ukształtowanie nowego układu politycznego.: Blok Lewicy skupił różne ugrupowania, od republikańskich radykałów po socjalistów, 1899 objął rządy i 1905 doprowadził do rozdziału Kościoła od państwa, oraz blok prawicy (Action Française). Szybkiemu rozwojowi gospodarczemu sprzyjała trwająca od lat 80. XIX w. ekspansja kolonialna: podporządkowanie znacznych terytoriów w Afryce (Maghreb, Afryka równikowa i zachodnia, Madagaskar), Azji (Indochiny), Polinezja. W polityce zagr. Francji związała się sojuszami z Rosją i Wielką Brytanią, następnie współtworzyła trójporozumienie zw. ententą (1907).
Zwycięski udział w I wojnie światowej, okupiony 2 mln poległych, przyniósł Francji zwrot Alzacji i Lotaryngii oraz terytoria mandatowej na Bliskim Wschodzie (Syria, Liban) i w Afryce (Kamerun, Togo). W okresie międzywojennym następował częste zmiany prawicowych lub centroprawicowych gabinetów, przedzielane krótkimi okresami rządów lewicy (1924–26 tzw. kartel lewicy; rząd Frontu Ludowego 1936–38). W latach 30. Francja prowadziła politykę ustępstw wobec Niemiec, m.in. 1938 podpisując układ monachijski.
3 IX 1939 wypowiedziała wojnę Niemcom, ale nie podjęła działań wojennych. Po klęsce w wiosennej kampanii 1940 północna i zachodnia część Francji znalazła się pod okupacją III Rzeszy, na reszcie terytorium władzę sprawował kolaboracyjny rząd Państwa Francuskiego marszałka Ph. Petaine’a z siedzibą w Vichy; Walkę, aż do wyzwolenia przez aliantów 1944–45, kontynuował Francuski Komitet Wyzwolenia Narodowego — tzw. Wolna Francja (przewodniczący generał Ch. de Gaulle). Generał stał również na czele pierwszego powojennego rządu, powstałego po wyzwoleniu latem 1944.
Dzieje istniejącej od 1946 IV Republiki charakteryzowały częste kryzysy rządowe i utrata kolonii (większości 1954–60). Po klęsce militarnej w Indochinach (1954), Francja wdała się w kolejną krwawą wojnę w Algierii, która wraz z groźbą skrajnieprawicowego puczu wyniosła do władzy ponownie de Gaulle’a. Jeszcze jako premier doprowadził on do proklamowania 1958 V Republiki z silną prezydenturą. Do 1981 i 1995–2012 rządzili prawicowi prezydenci (de Gaulle, G. Pompidou, V. Giscard d’Estaing, J. Chirac), 1981–95 i od 2012 socjaliści (F. Mitterrand, F. Hollande). Od 1986 doszło kilkakrotne do współrządów prezydentów i premierów z przeciwnych obozów politycznych.
Francja jest inicjatorką integracji europejskiej (plan R. Schumana), od 1958 członkiem EWG (od 1993 UE) i 1949 współzałożycielką NATO (od 1966 pozostając poza strukturami wojskowymi paktu). Niezależność w polityce zagranicznej, szczególnie ważna za prezydentury de Gaulle’a, przejawiła się m.in. w stanowczym sprzeciwie wobec interwencji w Iraku (2003). Narastającym problemem jest obecność i fiasko integracji wielomilionowej społeczności imigrantów, głównie Arabów z Maghrebu. W V 2005 w referendum powszechnym Francuzi opowiedziało się przeciw ratyfikacji Konstytucji dla Europy. 13 XI 2015 zamachy terrorystyczne Państwa Islamskiego w Paryżu.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Joanna d'Arc na stosie — miniatura z Czuwania Karola VIIfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Franciszek I de Valois, obraz namalowany przez J. Cloueta.fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Karol Wielki fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Ludwik IX Święty fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia