Chiny. Historia

Chiny. Historia.

Początki cywilizacji chińskiej sięgają epoki neolitu (IV tysiącl. p.n.e.). Według literatury konfuncjańskiej założycielem państwa był pierwszy z tzw. Pięciu Mitycznych Cesarzy (panujących wg chronologii tradycyjnej 2852–2205 p.n.e.) Żółty Cesarz (Huang Di). Ostatniemu z nich, Yu Wielkiemu, przypisuje się ustanowienie legendarnej dynastii Xia (2205–1766 p.n.e.). Kolejną, już potwierdzoną historycznie dynastią była Shang (1766–1122 p.n.e.). Jej panowanie zbiegło się z początkiem epoki brązu w Chinach. W czasach następnej dynastii Zhou (1122–256 p.n.e.) wykształcił się w Chinach system lenny, który doprowadził z czasem do dzielnicowego rozbicia państwa. Władcy z dynastii Zhou zachowali wobec królów i książąt licznych państw i państewek jedynie autorytet religijny. W schyłkowym okresie Zhou, Epoce Walczących Królestw (480–221 p.n.e.), upowszechniła się w Chinach umiejętność produkcji żelaza, co przyczyniło się do wzrostu kultury materialnej; w tym czasie powstały także konfucjanizm i taoizm.

Ok. 221 p.n.e. władca księstwa Qin, Zheng, znany jako Shi Huangdi, zjednoczył wszystkie państewka chińskie. Po jego śmierci rządy w Chinach objęła dynastia Han (206 p.n.e.–220 n.e); cesarstwo Han objęło swoim zasięgiem obszar dzisiejszych Chin. Za jej panowania powstał specyficzny dla Chin model feudalizmu biurokratycznego, który przetrwał do początku XX w. ukształtowała się wówczas, dzięki wspólnemu pismu i literaturze, chiń. kultura narodowa. Do czasów współczesnych Chińczycy nazywają siebie ludźmi Han (Han ren). Po upadku dynastii Han nastąpił ok. 400-letni okres rozbicia politycznego Chin i regresu w ich rozwoju gospodarczym. Wzrosły wówczas wpływy buddyzmu. Zjednoczenie państwa nastąpiło za dynastii Tang (618–907). Była to epoka rozwoju gospodarki (handel) i kultury (wynalazek druku) oraz dalszej ekspansji politycznej (wpływy w Tybecie i Korei).

Za czasów dynastii Song (960–1279) rozpoczęły się najazdy ludów stepowych na północy i wschodzie. W 1211 północne Chiny podbił Czyngis-chan, jego wnuk Kubilaj ogłosił się cesarzem Chin i założycielem dynastii Yuan (1279–1368). Rządy mongolskie wyzwoliły opór ludności i bunty, które doprowadziły ostatecznie (ruch Czerwonych Turbanów 1351–68) do jej obalenia i wprowadzenia narodowej dynastii Ming (1368–1644), a w konsekwencji stabilizacji gospodarczej (rozwój żeglugi i handlu) i politycznej. W 1516 w Kantonie pojawili się Portugalczycy, którzy 1557 założyli w Makau enklawę kolonialną. Na początku XVII w. wzrosła potęga leżącej na północno-wschodnich granicach Chin Mandżurii. W 1628 wybuchło w Chinach wielkie powstanie chłopskie (1644 powstańcy zajęli Pekin). O pomoc w jego stłumieniu zwrócono się do Mandżurów, którzy zwyciężyli powstańców i osadzili na tronie własną dynastię Qing (1644–1911).

Mandżurowie, tworząc uprzywilejowaną warstwę panującą, wprowadzili surowy system rządów; za działalność antymandżurską groziła kara śmierci, językiem urzędowym oprócz chiń. był mandżurski. Podjęto wyprawy zdobywcze (1716 zajęcie Tybetu, 1758 — Dżungarii, 1759 — Kaszgarii), narzucono zależność Birmie (1768) i Wietnamowi (1790). Za czasów dynastii Qing rozpoczęła się penetracja europejska, którą prowadziły misje polityczno-handlowe Holandii, Rosji, Portugalii, Wielkiej Brytanii i Francji. Działali także misjonarze (gł. jezuici). W 1757 zamknięto dla cudzoziemców wszystkie porty (prócz Kantonu), broniąc się przed obcymi wpływami i towarami europejskimi. Pozorna potęga imperium chińskiego była wstrząsana (przełom XVIII i XIX w.) ciągłymi antymandżurskimi i antyfeudalnymi powstaniami ludności chińskiej i mniejszości narodowych. Kraje europejskie, zwłaszcza W. Brytania, dążąc do zrównoważenia ujemnego dla nich salda w handlu z Chinami, zaczęły eksportować opium do Chin. Szerząca się narkomania przyczyniła się do niekorzystnego dla Chin bilansu handlowego. W 1839 zniszczono w Kantonie zapasy opium należące do kupców bryt., co stało się powodem wybuchu pierwszej z wojen opiumowych zakończonej klęską Chin (utrata Hongkongu). Porażka ta była jedną z przyczyn wybuchu największego w dziejach Chin ludowego powstania tajpingów (1851–64). Po II i III wojnie opiumowej rząd mandżurski, kontynuując politykę uległości i jednostronnych ustępstw, podpisał kilka traktatów z państwami europejskimi i USA, godząc się na otwarcie kolejnych portów i ustępstwa terytorialne. Klęska Chin w wojnie z Japonią (1894–95) dała początek faktycznemu podziałowi Chin na strefy wpływów obcych mocarstw i nieograniczonej penetracji kapitału, zmieniając je w kraj półkolonialny.

Rozkład cesarstwa doprowadził 1898 do próby unowocześnienia państwa (tzw. sto dni reform). W 1905 z inicjatywy Sun Yat-sena powstała antymandżurska organizacja Liga Związkowa, która wywołała rewolucję chińską 1911–13. W XII 1911 zgromadzenie przedstawicieli zrewolucjonizowanych prowincji w Nankinie wybrało na tymczasowego prezydenta Chin Sun Yat-sena. Po abdykacji małoletniego cesarza Pu Yi II 1912, prezydentem został Yuan Shikai. W VIII 1912 powstała Partia Narodowa (Kuomintang) z Sun Yat-senem na czele. Kuomintang miał znaczne wpływy na południu Chin, na północy walkę o władzę prowadziło między sobą kilka ugrupowań militarystycznych. W czasie I wojny światowej osłabła ingerencja mocarstw europejskich w Chinach, natomiast wzmocniły się wpływy Japonii i USA. Przekazanie Japonii (1919) przez paryską konferencję pokojową poniemieckich przywilejów i koncesji w prowincji Shandong wywołało patriotyczny, antyjapoński ruch 4 maja. W 1921 powstała KPCh, która 1924 nawiązała współpracę z Kuomintangiem. Rozpoczęła się I rewolucyjna wojna domowa (1924–27) przeciwko militarystom. Naczelny dowódca Armii Narodowo-Rewolucyjnej, Chiang Kai-shek, po wkroczeniu do Szanghaju (IV 1927) zerwał sojusz z komunistami i utworzył w Nankinie rząd kuomintangowski. Powstania wywołane jeszcze 1927 przez komunistów zapoczątkowały II rewolucyjną wojnę domową (1927–37). Mimo agresji Japonii, która 1932 zajęła Mandżurię i utworzyła marionetkowe państwo mandżurskie (Mandżukuo), trwały walki wojsk Kuomintangu z kierowaną przez KPCh Robotniczo-Chłopską Armią Czerwoną Chin; doprowadziły one do przeniesienia komunistycznej Centralnej Bazy Rewolucyjnej z prowincji Jiangxi do prowincji Shaanxi (tzw. Wielki Marsz). Rozszerzenie się agresji japońskiej na północy Chin 1937 przyczyniło się do porozumienia Kuomintangu z KPCh i utworzenia wspólnego frontu. Po kapitulacji Japonii 1945 (część północnych Chin została zajęta przez Armię Czerwoną) doszło do nietrwałej próby porozumienia Kuomintangu i KPCh w sprawie utworzenia rządu koalicyjnego; wkrótce wybuchła III rewolucyjna wojna domowa (1946–49), zakończona zwycięstwem Chińskiej Armii Ludowo-Wyzwoleńczej.

1 X 1949 w Pekinie Mao Zedong proklamował utworzenie ChRL. Chiang Kai-shek i władze Republiki Chińskiej znalazły schronienie na Tajwanie. Po zwycięstwie nad Kuomintangiem KPCh przystąpiła do tworzenia tymczasowych władz państwa. W 1950–52 dokończono w Chinach reformę rolną, dzieląc między 300 mln chłopów 47 mln ha ziemi. W pozostałych działach gospodarki (banki, przemysł, transport, handel) znacjonalizowano głównie własność zagraniczną, nie upaństwawiając własności burżuazji chińskiej. W 1950–53 Chiny włączyły się do wojny koreańskiej, udzielając pomocy Korei Północnej.

W 1950 Chińska Armia Ludowo-Wyzwoleńcza wkroczyła do Tybetu. Na przełomie 1953 i 1954 KC KPCh opracowano założenia polityki tzw. okresu przejściowego od kapitalizmu do socjalizmu. W ciągu 15–18 lat zamierzano przeprowadzić wstępną industrializację kraju oraz kolektywizację rolnictwa, nacjonalizację przemysłu i handlu. W 1954 Ogólnochińskie Zgromadzenie Przedstawicieli Ludowych (OZPL) uchwaliło konstytucję i wybrało najwyższe organy władzy państw. (przewodniczącym ChRL został Mao Zedong, premierem —Zhou Enlai). W 1955 Mao Zedong zdecydował się na radykalne skrócenie „okresu przejściowego”. W 1955–56 skolektywizowano rolnictwo oraz znacjonalizowano pozostałe działy gospodarki. W 1958 Mao Zedong zainicjował politykę przyspieszonych przemian ujętą w formułę „trzech czerwonych sztandarów” („wielki skok”, komuny ludowe, „linia generalna”). Realizacja tej polityki przyniosła gwałtowne pogorszenie się sytuacji gospodarczej Chin. Niezwykle trudne położenie kraju zmusiło kierownictwo KPCh do rewizji dotychczasowej polityki — 1961 plenum KC przyjęło politykę tzw. regulacji, uwzględniającą mechanizmy ekonomiczne, która miała doprowadzić do przezwyciężenia kryzysu. Polityka „regulacji” doprowadziła do podziału w kierownictwie KPCh; jej zwolennicy skupili się wokół Liu Shaoqi, od 1959 przewodniczącego ChRL oraz Deng Xiaopinga, sekr. generalnego KC i wicepremiera, przeciwnicy — wokół Mao Zedonga. Na przełomie 1959 i 1960 nastąpiła zmiana chińskiej polityki zagranicznej. Współpraca Chin z krajami bloku sowieckiego z powodu rywalizacji KPCh i KPZR o prymat w ruchu komunistycznym została zawieszona. Zaostrzył się spór z Indiami o północny Kaszmir, a 1962 Chiny zbrojnie zajęły sporne terytorium.

W 1966 na plenum KC KPCh zwolennicy Mao Zedonga proklamowali „rewolucję kulturalną”. Politykę regulacji potępiono jako rewizjonistyczną, a jej realizatorów — Liu Shaoqi i Deng Xiaopinga, odsunięto od władzy. Rządy w Chinach przejęło niewielkie grono osób skupionych wokół Mao Zedonga i mianowanego jego następcą marszałka Lin Biao. Władzę w terenie przejęło wojsko. „Rewolucja kulturalna” zdezorganizowała życie kraju i spowodowała ogromne ofiary w ludziach. W 1969 doszło do chińsko-sowieckich starć nad rzeką Ussuri. Po śmierci Lin Biao (1971) premier Zhou Enlai podjął pierwszą, nieudaną próbę częściowej rezygnacji z celów „rewolucji kulturalnej”.

Śmierć Mao Zedonga IX 1976 (przewodniczącym KC został po nim Hua Guofeng) zaostrzyła walkę w kierownictwie KPCh; usunięto przywódców frakcji „radykalnej”, skupionej wokół wdowy po Mao Zedongu — Jiang Qing, tzw. bandę czworga. W 1977 na stanowisko wicepremiera i wiceprzewodniczącego KC powrócił Deng Xiaoping. W 1980–81 od władzy odsunięto Hua Guofenga, jego stanowiska objęli opowiadający się za reformami Zhao Ziyang (premier i od 1987 sekretarz generalny KC) i Hu Yaobang (przewodniczący KC i następnie sekretarz generalny KC).

Proces zmian zapoczątkowany 1978 doprowadził w dziedzinie polit. do potępienia „rewolucji kulturalnej” oraz rehabilitacji osób wówczas represjonowanych, w dziedzinie gosp. proklamowano kurs reform i „otwarcia na świat” oraz zapoczątkowanie „socjalistycznej gospodarki rynkowej”. Doprowadziło to m.in. do dekolektywizacji rolnictwa, odrodzenia sektora prywatnego, utworzenia pierwszych specjalnych stref ekon. (1979). Reformom wewnętrznym towarzyszyły zmiany w polityce zagranicznej. Już na przełomie lat 60. i 70. ChRL zaczęła stopniowo wychodzić z izolacji, 1971 zajmując miejsce Tajwanu w ONZ. W latach 70. ożywiły się kontakty z USA, a w latach 80. nastąpiła normalizacja stosunków z ZSRR. W 1986–87 doszło w kierownictwie chińskim do kontrowersji wokół procesu reform i sukcesji po Deng Xiaopingu; 1987 zdymisjonowano Hu Yaobanga. Inflacja, wzrost kosztów utrzymania i zahamowanie reform politycznych wywołały niezadowolenie społeczeństwa; 1989 prodemokratyczne, masowe demonstracje młodzieży na placu Tian'anmen w Pekinie (głównie studentów) zostały krwawo stłumione przez wojsko. Usunięto Zhao Ziyanga, jego miejsce zajął Jiang Zemin. Mimo nasilenia represji politycznych, Chiny kontynuują reformy gospodarcze i rozwijają kontakty z zagranicą. Bezprecedensowy wzrost gospodarczy od lat 90. uczynił z Chin w 2006 trzecią gospodarkę świata. Od 1999 pogłębia się konflikt władz z wyznawcami ruchu Falun Gong (ok. 70 mln), nieuregulowana pozostaje kwestia tybetańska (krwawe stłumienie demonstracji Tybetańczyków w Lhasie III 2010) i status wiernego Rzymowi Kościoła katolickiego. Władze ChRL kategorycznie sprzeciwiają się narastającym tendencjom niepodległościowym na Tajwanie.

W 1997 w skład Chin wszedł jako Specjalny region administracyjny ChRL, o szerokim stopniu autonomii (poza obronnością i polityką zagraniczną) Hongkong, a 1999 także Makau. W 1998 premierem został Zhu Rongji, jeden z architektów rynkowych reform gospodarczych, Li Peng — przewodniczącym parlamentu. W 2002 XVI Zjazd KPCh wybrał na nowego sekretarza generalnego partii Hu Jintaoo, 2003 objął on również stanowisko przewodniczącego ChRL. Premierem został wówczas Wen Jiabao, a przewodniczącym parlamentu Wu Bangguo. W 2012 XVII Zjazd KPCh wybrał na nowego sekretarza generalnego partii Xi Jinpinga, 2013 objął on również stanowisko przewodniczącego ChRL. Premierem został wówczas Li Keqiang.

Chiński Wielki Mur

Pekin, widok na Wieżę Bębnów ze szczytu Wzgórza Węglowego

Hongkong, widok od strony zatoki (Chiny)

Wyprawy Marco Polo