Afryka. Literatura
 
Encyklopedia PWN
Afryka. Literatura.
Zespół literatur narodów i grup etnicznych zamieszkujących obszary na południe od Sahary.
Przyjmuje się podział na literaturę ustną oraz literaturę pisaną. Literatura ustna obejmuje wiele gatunków, takich jak: przysłowia, bajki, baśnie, legendy, pieśni, mity i opowieści o charakterze dydaktycznym w kilkuset językach afrykańskich. Odgrywają one bardzo ważną rolę dydaktyczną, są nośnikami wartości kulturowych i tradycji historycznych. Teksty mające wyraźną organizację rytmiczną lub foniczną bywają przekazywane przez wiele pokoleń bez żadnych zmian; najczęściej jednak warstwa słowna utworów jest improwizowana, zazwyczaj na kanwie tradycyjnych schematów fabularnych czy poetyckich. Funkcjonowanie poszczególnych gatunków literackich w społeczeństwie jest bardzo zróżnicowane: od literatury dla dzieci po ezoteryczne teksty dostępne tylko wtajemniczonym. Literaturę pisaną dzieli się niekiedy na klasyczną, obejmującą przede wszystkim twórczość dworską i religijną do początków XX w., oraz współczesną. Najstarsze zabytki literackie, zapisane alfabetem arabskim w języku suahili, pochodzą z XVIII w. Piśmiennictwo w alfabecie arabskim było stopniowo wypierane przez literaturę zapisaną alfabetem łacińskim. Na literaturę klasyczną składały się głównie eposy rycerskie i religijne, poematy refleksyjne i polityczne oraz utwory liryczne. Literatura współczesna powstaje zarówno w językach afrykańskich, jak i europejskich. W byłych koloniach francuskich i belgijskich rozwija się literatura w języku francuskim; jej głównymi przedstawicielami są: w Senegalu — L.S. Senghor, Ou. Sembène i Ch.H. Kane; w Gwinei — Fodéba Kéita, Camara Laye i A. Fantouré; na Wybrzeżu Kości Słoniowej — B.B. Dadié i A. Kourouma; w Mali — Seydou Badian i Y. Ouologuem. W Kamerunie wyróżniają się Mongo Beti, F. Oyono, F. Bebey; w Kongu i Demokratycznej Republice Konga — P. Lomami-Tchibamba, G.F. Tchicaya U Tam’si, J. Malonga, V.Y. Mudimbe, Sony Lab’ou Tansi. W języku angielskim tworzą pisarze byłych kolonii brytyjskich: w Nigerii — m.in. C. Ekwensi, A. Tutuola, Ch. Achebe, E. Amadi, T.M. Aluko, W. Soyinka, J.P. Clark; w Ghanie — E.S. Armattoe, M.F. Dei Anang, J. de Graft, A.K. Armah, C.A.A. Aidoo; w Kenii — Ngugi wa Thiong’o i Meja Mwangi. W początkowym okresie rozwoju tematyka literatury w językach europejskich obracała się głównie wokół problemów obyczajowych; bardzo ważnym elementem był też, odzwierciedlony w postawach fikcyjnych bohaterów, stosunek do tradycji afrykańskiej i do cywilizacji europejskiej; później jej tematyka rozszerzyła się, obejmując nowe problemy kulturowe i społeczne, które zrodziła sytuacja kolonialna i zderzenie kultur, by — już w okresie istnienia niezależnych państw afrykańskich — włączyć w krąg swoich zainteresowań problemy władzy i krytykę rządzących elit.
Literatura RPA rozwija się zarówno w języku angielskim i afrikaans, jak i w językach rodzimych (sotho, zulu, xhosa); za pioniera literatury angielskojęzycznej uważa się szkockiego poetę romantycznego Th. Pringle’a, który spędził 6 lat (1819–25) w Kapsztadzie. Pod koniec XIX w. powodzeniem cieszyła się literatura egzotyczno-przygodowa (S. Cloete, H.R. Haggard); do tej tradycji nawiązał później także L. van der Post. W miarę wzrostu świadomości narodowej i zaostrzania się konfliktów społeczno-politycznych zaczęła dominować literatura krytykująca nierówności rasowe w RPA i ostro występująca przeciw polityce apartheidu. W 1. połowie XX w. wyróżnili się prozaicy W. Plomer i S.G. Millin, po II wojnie światowej — A. Paton, D. Lessing, P. Abrahams, E. Mphahlele, A. La Guma, N. Gordimer, D. Jacobson, R. Rive, J.M. Coetzee, L. Nkosi. Prekursorami literatury w języku afrikaans byli E. Marais i C.F.L. Leipoldt, żyjący na przełomie XIX i XX w. Od początku była ona związana z kształtowaniem się świadomości narodowej i poczucia kulturowej odrębności Burów (kalwinistów, tradycyjnie zajmujących się farmerstwem) wobec ludności angielskojęzycznej; w duchu idealizacji tych wartości była jeszcze utrzymana twórczość dominująca w latach 50., choć wzrosło zainteresowanie m.in. problemami rasowymi (D.J. Opperman, Van Wyk Louw). Istotny przełom dokonał się w latach 60., kiedy liczna grupa pisarzy otwarcie przeciwstawiła się modelowi kulturowemu lansowanemu przez afrykanerskich nacjonalistów, dążąc bądź do czystej sztuki (E. Leroux, Ch. Bernard), bądź do odzwierciedlania złożonej rzeczywistości, bez uciekania się do wąsko pojmowanego realizmu (J. Rabie, B. Breytenbach, A. Brink, E. Joubert i in.).
W krajach, które pozostawały pod panowaniem portugalskim, pierwsze przejawy życia literackiego sięgają wprawdzie XVII w., jednak dopiero od końca XIX w. pisarze zaznaczyli swoją odrębność wobec literatury metropolii. Dużą rolę odegrały tu liczne czasopisma wychodzące od 1881 w Angoli i na Wyspach Zielonego Przylądka (głównie „Claridade” od 1936). W tych krajach nastąpiła wyraźniejsza niż w innych koloniach portugalskich identyfikacja części białych pisarzy z kontynentem afrykańskim (w Angoli m.in. J.D. Cordeiro da Mata, F.C. Soromenho); dość wcześnie doszli też do głosu pisarze łączący europejskie i afrykańskie tradycje kulturowe; pojawiły się też próby literackie w języku kreolskim. Na Wyspach Zielonego Przylądka na uwagę zasługują m.in: P.M. Cardoso, E. Tavares, M. Lopes, J. Barbosa, B. Lopes da Silva, w Angoli — O.B. Ribas, M. Antonio, L. Vieira, w Mozambiku zaś — R. de Noronha, N. de Sousa, M. dos Santos, J. Craveirinha, B. Honwana.
Na początku XX w. nastąpił rozwój twórczości pisanej w językach afrykańskich, dla której ogromne znaczenie miało opracowanie przez misjonarzy systemów transkrypcji dla języków, które nie były wcześniej zapisywane, oraz wydanie w tych językach m.in. przekładów Biblii; pojawiły się nieznane w tradycji afrykańskiej gatunki, jak powieść, nowela i dramat. Na obszarze Afryki Zachodniej od początku XX w. rozwijała się twórczość pisana w języku joruba (Nigeria), nawiązująca do wielowiekowej tradycji literatury ustnej (najbardziej znani są prozaicy D.O. Fagunwa, I.O. Delano oraz dramatopisarz A. Babalola), literatura w języku ewe na obszarze Togo i Ghany (m.in. I.K. Hoh, E.T. Adiku, F.K. Fiawoo, H.K. Setsoafia, F.K. Nyaku, S.J. Obianim, C.K. Nyomi) oraz piśmiennictwo ludów Akan (Ghana), zwłaszcza w językach fanti (m.in. R.C. Acquaah, J. Ghartey) i twi (J.J. Addaye, E.J. Osew, R.A. Tabi i in.). Duże znaczenie miało piśmiennictwo powstałe w wyniku zetknięcia się tradycji afrykańskiej z islamem. Islam przyczynił się do powstania literatury w językach hausa i fulani zapisanej w alfabecie arabskim (tzw. adżami), początkowo (XVIII–XIX w.) obejmującej głównie poezję religijną (Usman dan Fodio i inne). Przy poparciu administracji kolonialnej, a później władz państwowych, rozwinęło się piśmiennictwo hausa w alfabecie łacińskim; w poezji tematyka świecka pojawiła się po II wojnie światowej (M. Hadeja, N. Wali, M. Sipikin i in.); proza zaczęła rozwijać się od połowy lat 30. (Alhadżi A. Imam, M.A. Kano i in.); obejmuje ona powieści, opowiadania, opisy podróży; także pierwsze dramaty powstały pod koniec lat 30. Ważną rolę w rozwoju współczesnej literatury afrykańskiej odegrało piśmiennictwo ludów Bantu, a zwłaszcza literatura suahili w Afryce Wschodniej, początkowo zapisywana w alfabecie arabskim, a obecnie łacińskim; najstarszy zachowany utwór, poemat epicki, pochodzi z 1728; gatunek ten dominował w klasycznej literaturze suahili, chociaż rozwinął się też epos prozą, m.in. słynny utwór o ludowym bohaterze Liongo Fumo (wydany po raz pierwszy 1870). Najbardziej znani twórcy literatury klasycznej to: S.A. bin A. Nasiri oraz M. bin H. al-Ghassanij, a współczesnej — Sh. Robert; na uwagę zasługują również E.N. Hussein, A. Abdalla, E. Kezilahabi. W Afryce Południowej rozwija się twórczość literacka m.in. w językach zulu (R.R. Dhlomo, B.W. Vilakazi, O.E.H. Nxumalo i in.), xhosa (S.E.K. Mqhai, A.C. Jordan, J.J.R. Jolobe i in.) i sotho (Th. Mofolo). Ze względu na rolę, którą w jej powstaniu odegrali misjonarze, początkowo dominowała w niej tematyka religijna; później pojawiła się tematyka historyczna, obyczajowa i społeczna.
Do kontynentu afrykańskiego należy Madagaskar, z rozwiniętą kulturą malgaską, początkowo z ustnie przekazywanymi poematami, opowiadaniami, bajkami satyrycznymi do dziś cieszącymi się dużą popularnością, później z pisaną twórczością takich pisarzy, jak: Rodlish, C. Ratsifandrionamana, R. Zanamihoatra. W literaturze tworzonej w języku francuskim zaznaczyli swoją obecność zwłaszcza J.J. Rabearivelo, J. Rabemananjara i F. Ranaivo.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia