Afryka. Historia. Podboje arabskie i okres przedkolonialny

Afryka. Historia. Podboje arabskie i okres przedkolonialny.

Przełomowym momentem dla dziejów Afryki Północnej okazały się podboje Arabów w VII w. Do końca VII w. Arabowie opanowali całą Afrykę Północną, sięgając po Sudan i tereny obecnej północnej Nigerii; VIII–X w. dotarli do wybrzeża Afryki Wschodniej, od Płw. Somalijskiego do Zambezi. Utworzyli wiele osad handl., które utrzymywały kontakty z Bliskim Wschodem, Indiami i Chinami. Znaczna część kontynentu Afryki znalazła się w strefie wpływów cywilizacji i kultury arabskiej, lecz największe zmiany pod wpływem islamizacji i arabizacji nastąpiły w Afryce Północnej. W ciągu następnych stuleci podlegała ona wpierw kalifatowi damasceńskiemu, a później — bagdadzkiemu; X–XI w. w prawie całej Afryce Północnej panowała dyn. Fatymidów, następnie Ajjubidów, natomiast w zachodniej części Afryki Północnej XI–XIII w. istniały państwa berberskich dyn. Almorawidów, Almohadów i Marynidów; na pocz. XVI w. cała Afryka Północna dostała się pod panowanie sułtanów tur.; islam stał się panującą religią, a wpływy języka i kultury arabskiej utrwaliły się do tego stopnia, że obszar ten stał się częścią świata cywilizacji arabskiej.

Większość ludów Afryki na południe od Sahary żyła do XV w. w izolacji od wydarzeń w Afryce Północnej. Jednym z najważniejszych etapów ich rozwoju była wielka migracja ludów Bantu, które wywodziły się z terenów trawiastej sawanny na pograniczu Nigerii i Kamerunu oraz tropik. lasów wybrzeża gwinejskiego. Zasadnicza jej faza odbyła się w I tysiącl. p.n.e. wraz z rozpowszechnieniem się techniki wytopu żelaza i umiejętnością uprawy bananów. Efektem migracji trwających aż do pocz. II tysiącl. n.e. było zasiedlenie całego obszaru Afryki Środkowej i części Afryki Wschodniej, a następnie Afryki Południowej. Ekspansji Bantu towarzyszyło spychanie autochtonicznej ludności zbieracko-łowieckiej do Afryki Południowej (Buszmeni i Hotentoci) oraz w niedostępne partie lasów równikowych (Pigmeje).

Najstarsze państwa w Czarnej Afryce powstały na terenie Afryki Zachodniej. Około III–IV w. n.e. ukształtowało się zamieszkane gł. przez lud Soninke państwo Ghana, które obejmowało obszary leżące nad górnym biegiem rz. Senegal i Niger. Leżało ono na szlaku dostaw złota dla świata śródziemnomor., a jego największy rozkwit przypadł na IX–XI w., gdy obejmowało wpływami cały Sudan Zachodni; podbite 1076 przez Almorawidów, rozpadło się na drobne państewka. Jego rolę przejęło w XIII w. Mali, obejmujące m.in. część Ghany, a zamieszkane gł. przez lud Malinke. Największy rozkwit osiągnęło w XIV w. pod rządami Musy Wielkiego (1312–37), który narzucił dominację Songhajowi i plemionom Mossi, a rozpadło się w XVII w. Spadkobiercą jego potęgi stał się w XV w. Songhaj, istniejący od końca IX w. i wcześnie zislamizowany. Jego stolicą było Gao (zał. już 890), które pełniło funkcję jednego z handl. centrów Nigru. W 1591 wojska marok. podbiły Songhaj, w rezultacie czego na tym obszarze powstało państwo Dendi oraz paszałyk Arma (w skład którego weszły gł. miasta nad Nigrem). Podboje Marokańczyków i rozpad Songhaju na drobne państewka doprowadziły do przeniesienia się gł. szlaków handl. bardziej na wschód. Od tego czasu datuje się rozwój państw-miast Hausa (Kano, Katsina, Daura, Biram, Gobir, Zaria i Rano) w północno-zachodniej części dzisiejszej Nigerii, które powstały VIII–X w. i przetrwały do XIX w., a następnie podbite przez Usmana Dan Fodio weszły w skład sułtanatu Sokoto, istniejącego do dziś. Także na terenie Nigerii istniało od XII w. państwo Benin, słynące z wysokiego poziomu sztuki, oraz od XIII w. państwa Jorubów (Ojo, Ife). Od XVII w. na ziemiach obecnej Ghany istniało państwo Aszantów, zw. też Konfederacją Aszanti, a na obszarach obecnego Beninu od XVII w. — silne państwo Dahomej (Abomej). Państwa te, zwłaszcza Ojo i Dahomej, opierały swe bogactwo na handlu niewolnikami. Upadły w XIX w. po zaciętych walkach z Francuzami i Anglikami.

Na terenie Sudanu Zachodniego istniały również inne państwa, utworzone przez Mossi i Fulanów. Początki państwowości Mossi przypadły na IX w., a w XI w. istniały 3 państwa: Gurma, Wagadugu i Jatenga. Mossi posiadali silną armię i oparli się naciskowi islamu. W XIX w. ulegli naporowi Francji. Fulanie (zw. też Fulbe, Fulbeje i Peul) pojawili się na arenie dziejów w X w.; w XI w. koczowali w Futa Toro (Senegal), a od pocz. XV w. także w Futa Dżalon (Gwinea). W końcu XVIII w. wódz Abd al-Kadir ogłosił się imamem i opanował Futa Dżalon i dorzecze Senegalu. Kres państwu Fulanów położyli w XIX w. Francuzi. W tym samym wieku w Sudanie Zachodnim istniały jeszcze 3 inne państwa: Ahmadu, Wasulu i państwo Al-Hadżdża Umara. W 1810 plemiona Mandingo pod wodzą szajcha Ahmadu (z plemienia Fulanów) utworzyły państwo w rejonie między Senegalem i Timbuktu, które zostało następnie podbite przez Francuzów. W 1850 wódz muzułm. Al-Hadżdż Umar utworzył państwo w dorzeczu Senegalu i nad środkowym Nigrem, 1864 zniszczyli je Fulanie z Massiny. W 1870–75 wódz Ture Samori stworzył scentralizowane państwo Wasulu obejmujące obszar od górnego biegu Nigru do wilgotnych lasów Sierra Leone i Liberii, które 1898 padło ofiarą Francji.

W środkowej Afryce od VIII w. nad jez. Czad istniało państwo Kanem (od XV w. jako Bornu) o silnej władzy centralnej. Jego rozkwit przypadł na XIII w., a opierał się na handlu niewolnikami, natomiast Bornu osiągnęło największą potęgę w XVI w. za panowania Idrisa III Alauma (1571–1603); w końcu XIX w. uległo naporowi Francuzów i Anglików. Ogniwem łączącym państwa wokół jez. Czad z Sudanem Wschodnim były państwa Wadaj i Bagirmi. W XIV w. plemiona Maba utworzyły państwo Wadaj; po walkach 1908–11 zostało podbite przez Francuzów. Państwo Bagirmi utworzył w XVI w. Birni Bese, a jego ludność stanowili gł. Bagirmi i Sara; 1900 zostało opanowane przez Francuzów. Na wschód od Wadaju i Bagirmi rozciągały się sułtanaty Sudanu Wschodniego: Dar Fur i Sennar (Fung). Dar Fur powstał w XVI w., a trzonem jego ludności był lud For i Arabowie Sudańscy, zw. Baggara. W 1874 został włączony do egipskiej posiadłości w Sudanie, a później podbity przez Anglików. Sennar powstał w XVI w. i osiągnął rozkwit XVII–XVIII w., a jego trzon stanowili Fungowie; 1821 został podbity przez Egipt, a później przez Anglików.

W dolnym biegu rz. Kongo powstało w XIV w. państwo Kongo, które od końca XV w. prowadziło ożywiony handel niewolnikami z Portugalią; 1491 władcy Konga przyjęli chrześcijaństwo; osłabione najazdami koczowników i ekspansją eur. państwo rozpadło się w XVIII w. Na południe od Konga powstało w XIV w. państwo Ndongo, którego władcy nosili tytuł ngola (od niego nazwa Angoli) oraz królestwo Matamba nad rz. Kuango. W 1671 Portugalczycy podbili Ndongo. W południowo-wschodniejczęści obecnego Konga powstało w XV w. państwo Luba, które po najeździe Basonge odrodziło się w końcu XVI w. Na północ od niego uformowało się państwo Kuba, znane z wysokiego rozwoju sztuki i rzemiosła, największy rozkwit osiągnęło w XVII w.; w XIX w. uległo Belgom. W XV w. powstało państwo Lunda, zw. także Mwato Jambo, które okres potęgi przeżywało w końcu XVII w.; osłabione tendencjami odśrodkowymi upadło w XIX w. W XVIII–XIX w. na terenach obecnego Konga, Zambii i południowo-zachodniej Angoli istniały też państwa Czokwe, Lozi, Kazembe, Yake i Lwena, wszystkie upadły na przeł. XIX–XX w. pod eur. naciskiem.

W Afryce Wschodniej od X w. powstawały arabskie osady na wybrzeżu (Merka, Manda, Zanzibar), XIII–XIV w. dominującą pozycję zajęła Kilwa, a od poł. XV w. Zanzibar. W XVI–XVII w. wybrzeże Afryki Wschodniej znajdowało się pod kontrolą Portugalczyków, których w końcu XVII w. wyparli Arabowie, tworząc silny sułtanat Zanzibaru. Historia państw Międzyjezierza (obszar między jez.: Alberta, Kioga, Wiktorii i Tanganika) jest natomiast związana z napływem X–XV w. wojowniczych Bahima pochodzenia kuszyckiego. W X–XI w. powstało państwo Kitwara, które przekształciło się w Kitwarę-Unjoro. Po rozkwicie XIV–XV w. rozpadło się XVI–XVII w. na kilka państw. Jego upadek zbiegł się z migracją Nilotów (gł. Luo) na obszar obecnej Ugandy, gdzie zał. oni państwa: Bugandę (XV–XX w.), Karagwe (XVI–XIX w.), Kizibę lub Buhaję (XVI/XVII–XIX w.), Toro (XVII–XX w.), Bunjoro (XVIII–XX w.) i Ankole (XVIII–XX w.). Najsilniejszym z nich była Buganda, która miała dużą armię i flotę na Jez. Wiktorii, a w XIX w. podporządkowała sobie inne królestwa. Rozpad Kitwary-Unjoro dał również początek feudalnym państwom w obecnej Rwandzie i Burundi. Na przeł. XVII i XVIII w. powstało państwo Rundi, którego wasalami były sąsiednie państwa: Ruwenga, Usire i Murere. W XVII w. powstało z kolei państwo Rwanda, rządzone podobnie jak Rundi przez potomków Bahima — Tutsi. Królestwa te przetrwały do 2. poł. XX w.

W Afryce Południowej od IV w. rozwijało się na terenach obecnej Zambii, Zimbabwe i Malawi osadnictwo ludów roln. nieznanego pochodzenia. W VI–VII w. rozpoczął się napływ Bantu, którzy podbili miejscowych rolników i do końca I tysiącl. zasiedlili cały region rz. Zambezi i Limpopo. Stworzyli kultury Kalomo w południowej Zambii i Leopard's Kopje w Zimbabwe, a następnie Wielkie Zimbabwe, w którym od X w. lud Karanga z grupy Szona zbudował wielkie kam. miasto stanowiące ośr. silnego państwa, utrzymującego kontakty handl. z wybrzeżem O. Indyjskiego oraz państwami Azji, w tym z Chinami. W XV w. władcy ludu Mbire, Nyatsimbe Mutota i jego syn Matope, stworzyli rozległe państwo Monomotapa rozciągające się od kotliny Kalahari do O. Indyjskiego pomiędzy Zambezi i Limpopo; w XVI w. przekształciło się ono w konfederację sojuszniczych państw utrzymujących ożywione stosunki handl. z Portugalią; kres Monomotapie położył 1693 najazd Rozwi, którzy stworzyli własne państwo na obszarze obecnego Zimbabwe (padło ono łupem wojowniczych Matabele w latach 30. XIX w.). Żyjące na obszarze obecnej RPA ludy Bantu nie uformowały do XIX w. scentralizowanych organizmów polit.; dopiero w 1. poł. XIX w. Zulusi stworzyli silne militarnie państwo, którego twórcą był Czaka, zw. Czarnym Napoleonem; objęło ono obszar dzisiejszego Natalu, a istniało do 1879, gdy Anglicy zlikwidowali je za panowania Cetewayo (?–1884). Czynnikiem zasadniczo zmieniającym sytuację w Afryce Południowej było osiedlanie się od 1652 na terenie obecnej Prow. Przylądkowej hol. osadników, później nazywających siebie „trekboerami”, a w Europie znanych pod nazwą Burów. W XIX w. przekształcili się oni w jedyny na obszarze Czarnej Afryki biały naród afryk. — Afrykanerów, którzy stworzyli kilka własnych państw, m.in. Rep. Południowoafryk. i Wolne Państwo Orania.

Marek J. Malinowski (Historia)