wojny rewolucyjnej i napoleońskiej Francji
 
Encyklopedia PWN
wojny rewolucyjnej i napoleońskiej Francji 1792–1815,
kampanie wojenne Francji przeciwko koalicjom monarchii europejskich, toczone w okresie rewolucji francuskiej 1789–99 i za panowania cesarza Napoleona I.
Zapoczątkowane wypowiedzeniem przez Francję (20 IV 1792) wojny Austrii, po której stronie opowiedziały się Prusy i Sardynia; powstrzymanie ataku wojsk austriacko-pruskich (Valmy 1792) i sukcesy ofensywy francuskiej (zajęcie 1793 Belgii, Nadrenii i Sabaudii) oraz obalenie we Francji monarchii (1792) i stracenie Ludwika XVI (1793) doprowadziły do wystąpienia przeciw Francji także Wielkiej Brytanii, Hiszpanii oraz Holandii i zawiązania I koalicji antyfrancuskiej; od klęski uratowały rewolucyjną Francję nadzwyczajne działania rządu jakobinów (pobór powszechny, rozwój produkcji przemysłowej, reorganizacja armii); 1794 wojska francuskie zajęły Holandię, a 1795 z wojny wystąpiły Prusy oraz Hiszpania (stała się wkrótce sojuszniczką Francji). O losach wojny przesądziła kampania 1796 armii francuskiej pod dowództwem generała N. Bonapartego we Włoszech; Bonaparte rozbił wojska austriackie, opanował północne Włochy i zawarł pokój z Austrią (1797 Campo Formio), który potwierdził zdobycze terytorialne i wzrost mocarstwowego znaczenia Francji. W stanie wojny z nią pozostała tylko Wielka Brytania, osłaniana przez silną flotę; usiłując podważyć brytyjską potęgę handlową i kolonialną, 1798 Bonaparte przedsięwziął wyprawę do Egiptu, która miała być wstępem do zaatakowania brytyjskich Indii; mimo zwycięstw w Egipcie (bitwa pod piramidami) wojska francuskie uczestniczące w kampanii znalazły się w potrzasku, gdy flota brytyjska pozbawiła je możliwości powrotu do kraju, a nie powiodła się dalsza ofensywa na wschód. Tymczasem 1798 w Europie zawiązała się II koalicja antyfrancuska (Wielka Brytania, Rosja, Austria, Turcja, Portugalia, Neapol), która zaczęła odnosić zwycięstwa nad wojskami francuskimi (zwłaszcza A. Suworow we Włoszech); w tej sytuacji 1799 Bonaparte wrócił do Francji i przejął władzę w państwie. Po wycofaniu się wojsk rosyjskich z wojny (1799) armia francuska 1800 pokonała Austriaków (Marengo, Hohenlinden); 1801 pokój francusko-austriacki w Lunéville potwierdził włączenie do Francji ziem na zachodnim brzegu Renu i Belgii oraz francuski protektorat nad republikami w północnych Włoszech. W 1802 na pokój z Francją (Amiens) zdecydowała się osamotniona Wielka Brytania.
Napięcia francusko-brytyjskie oraz aspiracje Bonapartego (od 1804 cesarz Napoleon I) do hegemonii w Europie doprowadziły już 1803 do wznowienia wojny francusko-brytyjskiej i utworzenia III koalicji antyfrancuskiej (Wielka Brytania, Szwecja, Rosja i Austria); 1805 Brytyjczycy (H. Nelson) rozbili flotę francusko-hiszpańską w bitwie koło Trafalgaru, co przesądziło o umocnieniu się brytyjskiego panowania na morzach i przekreśliło francuskie plany inwazji na Wyspy Brytyjskie; natomiast na kontynencie Napoleon pokonał wojska rosyjskie i austriackie pod Austerlitz (po czym Austria wycofała się z wojny i zawarła pokój w Preszburgu), a 1806 na gruzach Rzeszy Niemieckiej utworzył Związek Reński pod swym protektoratem. Reakcją na to stało się wystąpienie 1806 Prus przeciw Francji; w krótkiej kampanii wojska francuskie pokonały Prusaków (Jena, Auerstadt) i zajęły Berlin, w którym Napoleon ogłosił ustanowienie blokady kontynentalnej przeciw Wielkiej Brytanii; jej celem było ekonomiczne złamanie państwa brytyjskiego poprzez przerwanie jego handlu z europejskim kontynentem. Po ciężkich walkach francusko-rosyjskich 1807 w Prusach Wschodnich (Iława, Friedland) Napoleon zawarł z Rosją i Prusami pokój w Tylży (m.in. utworzono Księstwo Warszawskie, zależne od Francji), a Rosja Aleksandra I stała się sojuszniczką napoleońskiej Francji.
Rozpoczynając wojnę ekonomiczną z Wielką Brytanią, Napoleon dążył do tego, by cały kontynent zastosował rygory blokady kontynentalnej; po pokoju w Tylży przyłączyła się do niej Rosja; musiały ją też wprowadzić wszystkie państwa sojusznicze i zależne od Francji; z tego powodu Napoleon zdecydował o ataku na Portugalię (którą wojska francuskie okupowały 1807), usiłował wzmocnić kontrolę nad Hiszpanią oraz zaanektował państwa (m.in. Państwo Kościelne 1809, Holandię 1810), które tolerowały nielicencjonowany handel z Wielką Brytanią. W 1808 interwencja Napoleona w sprawy Hiszpanii (detronizacja Burbonów i osadzenie na jej tronie brata cesarza, Józefa I Bonapartego) wywołały opór Hiszpanów, którzy wzniecili powstanie przeciw Francuzom. Zbrojna interwencja Napoleona, mimo zajęcia Madrytu (po sforsowaniu przełęczy Somosierra) i zdobycia Saragossy, nie przyniosła efektywnego opanowania Hiszpanii. Wojska francuskie zostały uwikłane w walki z nieregularnymi oddziałami hiszpańskimi (guerilla); zostały też wyparte z większości Portugalii, w której wylądował korpus brytyjski (lord Wellington); walki z guerillą oraz z armią brytyjsko-portugalską (atakowała Francuzów w Hiszpanii, wzmacniając opór Hiszpanów) trwały do 1814, angażując znaczne siły Francji.
Mimo uwikłania się w walki w Hiszpanii, 1809 Francja skutecznie odpowiedziała na atak ze strony Austrii; główne działania (francusko-austriackie) w tej wojnie toczyły się nad Dunajem, doszło też do walk między Austrią a Księstwem Warszawskim (Raszyn); wojnę zakończyła klęska Austrii pod Wagram i pokój w Schönbrunn.
Rozbieżności między Napoleonem i Aleksandrem I (zwłaszcza w kwestii nieprzestrzegania przez Rosję blokady kontynentalnej, także m.in. w sprawie niepodległości Polski) doprowadziły do zerwania sojuszu francusko-rosyjskiego; 24 VI 1812 napoleońska Wielka Armia wkroczyła do Rosji; Rosjanie, unikając walki, wciągali ją w głąb kraju; po bitwach pod Smoleńskiem i Borodino Napoleon zajął Moskwę (IX 1812). Pożar zniszczył miasto, nie powiodły się próby przebicia na południe ani zawarcia pokoju; zarządzony przez Napoleona odwrót musiał odbywać się szlakiem spustoszonym w marszu na Moskwę; na wielką skalę działała partyzantka rosyjska; w toku odwrotu Wielka Armia uległa zagładzie. Cesarz, który porzucił resztki armii, przystąpił w Paryżu do organizowania nowych sił. Tymczasem przeciw Francji wystąpiły Prusy (sojusz z Rosją XII 1812), a 1813 także Szwecja i potem Austria. Wiosną 1813 na czele nowej armii Napoleon odniósł sukcesy w kampanii w Saksonii, ale jesienią został pokonany przez siły koalicji pod Lipskiem i wycofał się za Ren. W wiosennej kampanii 1814, już na terenie Francji, odniósł kilka zwycięstw, ale armia francuska była zbyt słaba, by rozbić przeciwników; po kapitulacji Paryża, podpisał akt abdykacji (6 IV) i udał się na Elbę, wyznaczoną mu przez zwycięzców na siedzibę. Na tron Francji wrócili Burbonowie (Ludwik XVIII), wojnę zakończył pokój paryski, a uporządkowaniem spraw Europy zajął się kongres wiedeński 1814–15.
Rządy Ludwika XVIII wzbudziły wkrótce niezadowolenie we Francji, zwłaszcza w armii, co wykorzystał Napoleon; l III 1815 wrócił z Elby; przeciągnął na swą stronę wysłane przeciw niemu wojska królewskie, przejął władzę i podjął próbę rozbicia kolejno armii koalicji; jednak 18 VI poniósł pod Waterloo klęskę w bitwie z armią (brytyjsko-niderlandzko-niemiecką) dowodzoną przez księcia Wellingtona, którą w decydującej chwili wsparł korpus pruski G. Blüchera, przesądzając o zwycięstwie koalicji. Napoleon ponownie abdykował i został wywieziony przez Brytyjczyków na Wyspę Św. Heleny. Drugi traktat paryski (1815) okroił Francję do granic z 1790, narzucił jej kontrybucję i okupację wojskową na okres 3–5 lat.
Wojny napoleońskie wywarły duży wpływ na rozwój sztuki wojennej. W strategii Napoleona zasadniczym celem było zniszczenie siły żywej przeciwnika poprzez manewr oskrzydlający i stworzenie przewagi sił na głównym kierunku działań, któremu podporządkowywano wszystkie kierunki pomocnicze. Strategia ta zdominowała działalność dowództw armii europejskich w 2. połowie XIX i na początku XX w. Natomiast przeciwnicy Napoleona wykazali skuteczność działań partyzanckich (guerilla w Hiszpanii, chłopska partyzantka w Rosji) w walce z regularną armią.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Gros Jean Antoine, Napoleon pod Pruską Iławą, 1808 — Luwr, Paryżfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Odwrót armii Napoleona I z Rosji, akwarela z XIX w. — Musée de l’Armée, Paryżfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Uroczystości na Polach Marsowych w Paryżu w pierwszą rocznicę wybuchu rewolucji francuskiej, 14 VII 1790: msza celebrowana przez C. M. de Talleyranda-Périgorda — Bibliotheque Nationale, Paryżfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia