wojna światowa II
 
Encyklopedia PWN
wojna światowa II 1939–45,
konflikt między grupą demokratycznych państw Europy Zachodniej, do których później przyłączyły się USA i ZSRR, występujące w obronie własnych pozycji w Europie i na świecie, a państwami faszystowskimi (oraz ich sojusznikami), zmierzającymi do zdobycia hegemonii w świecie; konflikt w warunkach wielkiego skoku naukowo-technicznego, który doprowadził do rozwarstwienia sił zbrojnych na nowoczesne armie (głównie niemiecka) wyposażone w najnowsze typy uzbrojenia i tradycyjne armie przede wszystkim państw średnich i małych.
Wojnę poprzedziło 1938 włączenie Austrii do III Rzeszy (Anschluss), anektowanie części, a 1939 całości Czech i Moraw przez Niemcy (monachijski układ), żądania terytorialne Niemiec wobec Polski dotyczące Wolnego Miasta Gdańska i Pomorza oraz odrzucenie ich przez Polskę, potwierdzenie sojuszu polsko-francuskiego, wzajemne gwarancje polsko-brytyjskie oraz zawarcie porozumienia sowiecko-niemieckiego 1939 (pakt Ribbentrop–Mołotow), w którym obie strony dokonały podziału strefy wpływów w środkowowschodniej Europie.
Działania zbrojne rozpoczęły się 1 IX atakiem Niemiec na Polskę (kampania wrześniowa 1939), 3 IX w stanie wojny z nimi znalazły się Francja i Wielka Brytania, 17 IX na Polskę od wschodu uderzyła Armia Czerwona, władze RP opuściły kraj, 28 IX kapitulowała Warszawa, 2–5 X pod Kockiem miała miejsce ostatnia bitwa kampanii; zgodnie z umową moskiewską linia Bugu stanowiła granicę okupacji niemiecko-sowieckiej Polski. Na froncie zachodnim w tym czasie panowała cisza (drôle de guerre). Na zajętych polskich ziemiach Niemcy i ZSRR wprowadziły administrację okupacyjną, stosującą terror: eksterminacje, areszty, deportacje (Katyń), jednocześnie zaczęła powstawać konspiracja oraz rządy na uchodźstwie (rząd Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie). W kwietniu 1940 Niemcy zajęli Danię i Norwegię (Narwik), na froncie zachodnim 10 V uderzyli na Holandię i Belgię, które (mimo wsparcia brytyjskiego i francuskiego) szybko skapitulowały, 14 VI wojska niemieckie wkroczyły do Paryża; 10 VI Włochy wypowiedziały wojnę Francji; 25 VI weszło w życie zawieszenie broni. Niemcy okupowali większość Francji, w części nie okupowanej (do 1942) utworzono tzw. Wolną Francję (État français, l’) z rządem w Vichy (istniał do 1944). Niemcy przygotowywali desant na Wielką Brytanię (powietrzna bitwa o Wielką Brytanię). W Afryce Północnej wojska brytyjskie rozbiły główne siły włoskie, także niepowodzeniem włoskim zakończył się ich atak na Grecję. Na wschodzie ZSRR, wykorzystując zaangażowanie Niemiec na zachodzie, inkorporował Litwę, Łotwę i Estonię oraz należącą do Rumunii Besarabię i północną Bukowinę. Niemcy, Włochy i Japonia utworzyli Pakt Trzech (27 IX 1940, tzw. Oś Berlin–Rzym–Tokio), do którego dołączyły Słowacja, Węgry i Rumunia. W 1941 Niemcy skierowały wojska do Afryki Północnej, by wesprzeć armię włoską. Na Półwyspie Bałkańskim Niemcy zajęli w styczniu Rumunię i w marcu Bułgarię, w kwietniu uderzyły na Jugosławię i Grecję, w maju za pomocą desantu powietrznego opanowali Kretę. W Afryce Północnej wojska niemiecko-włoskie odniosły zwycięstwa nad Brytyjczykami i odbiły utraconą uprzednio Cyrenajkę (oprócz Tobruku, obronionego przez Australijczyków i polską Samodzielną Brygadę Strzelców Karpackich).
W Europie Wschodniej 22 VI 1941 państwa Osi zaatakowały ZSRR; wykorzystując zaskoczenie rozbiły kolejne rzuty wojsk sowieckich i dotarły pod Leningrad (blokada miasta, Petersburg), Moskwę i wrota Kaukazu; przeciwnatarcie wojsk sowieckich pod Moskwą (grudzień) zmusiło wojska niemieckie do odwrotu o kilkaset kilometrów i przejście do obrony na całym froncie. Na Oceanie Atlantyckim nasiliła się bitwa o komunikację (bitwa o Atlantyk); Brytyjczycy podpisali z Amerykanami deklarację współpracy (VIII 1941; Karta atlantycka); latem ruszyły konwoje sprzymierzonych do sowieckich portów północnych (murmańskie konwoje). Na obszarach okupowanych trwała rozbudowa konspiracji, rozpoczęto działania partyzanckie (w największej skali w Jugosławii). Na Dalekim Wschodzie Japonia atakiem na flotę amerykańską w Pearl Harbor (7–8 XII 1941) rozpoczęła wojnę ze Stanami Zjednoczonymi; następnie Japończycy opanowali Hongkong, uderzyli na Malaje, Singapur, Syjam i Filipiny. W Europie Wschodniej latem 1942 armia niemiecka przeszła do ofensywy na południowym odcinku frontu w kierunku na Kaukaz, docierając do Stalingradu i zachodniej części Kaukazu; w listopadzie rozpoczęła się sowiecka kontrofensywa pod Stalingradem, zakończona okrążeniem niemieckiego zgrupowania (stalingradzka bitwa), a następnie jego likwidacją (2 II 1943). W Afryce Północnej po początkowych sukcesach wojsk niemiecko-włoskich (m.in. zdobycie Tobruku) zostały one rozbite przez Brytyjczyków pod Al-Alamajn; jesienią w Maroku i Algierii wylądował desant amerykański i brytyjski. W Europie wojska niemieckie obsadziły nieokupowaną część Francji, w powietrzu rozpoczęła się ofensywa bombowa aliantów zachodnich na Niemcy. Na Dalekim Wschodzie Japończycy zajęli Malaje i Birmę, wylądowali na Borneo i Jawie, opanowując całą strefę mórz Azji Południowo-Wschodniej i blokując Chiny; klęska floty japońskiej pod Midway (czerwiec) spowodowała przełom w wojnie na Oceanie Spokojnym, przewagę zaczęły zyskiwać Stany Zjednoczone.
W 1943 nastąpiło wzmocnienie nacisku państw sprzymierzonych na państwa Osi. Na froncie wschodnim latem Niemcy przeszli do natarcia pod Kurskiem, ponosząc wielkie straty i tracąc inicjatywę strategiczną na rzecz wojsk sowieckich. W Afryce Północnej Brytyjczycy ostatecznie pokonali wojska niemiecko-włoskie, a latem nastąpił desant aliantów na Sycylię; w lipcu obalono rząd B. Mussoliniego, nowy rząd włoski 3 IX podpisał zawieszenie broni, jednocześnie alianci wylądowali w kontynentalnej części Włoch. Na Oceanie Atlantyckim przewagę uzyskiwali stopniowo alianci. W powietrzu rozwinięto ofensywę powietrzną na Niemcy (bombardowania dzienne — Amerykanie i nocne — Brytyjczycy). Na Oceanie Spokojnym Amerykanie opanowali Wyspy Salomona, Wyspy Gilberta i z Australijczykami wschodnią część Nowej Gwinei. Państwa sprzymierzone nawiązały ścisłe współdziałanie, ustalając na konferencji w Teheranie (teherańska konferencja 28 XI–1 XII 1943) plan działań militarnych 1944 (m.in. otwarcie tzw. drugiego frontu) oraz ogólne zasady ładu powojennego (podział wpływów wielkich mocarstw; Polska w sowieckiej strefie wpływów).
W 1944 na froncie wschodnim w Europie wojska sowieckie odrzuciły przeciwnika spod Leningradu (styczeń), dotarły do Karpat, wyzwoliły Krym, latem zaś rozgromiły centrum wojsk niemieckich na Białorusi, docierając następnie do środkowej Wisły (lipiec–sierpień); w stolicy Polski wybuchło powstanie warszawskie 1944; na południowym wojska sowieckie zajęły Rumunię, nacierały na Węgry, wkroczyły do Bułgarii i wraz z armią bułgarską uderzyły na Macedonię i Serbię. We Włoszech sprzymierzeni (w tym Drugi Korpus Polski) w maju przełamali obronę niemiecką (Monte Cassino) i wkroczyli do Rzymu. W Europie zachodniej 6 VI wojska sprzymierzonych rozpoczęły operację desantową w Normandii, przełamały obronę niemiecką i okrążyły Niemców pod Falaise; we wrześniu sprzymierzeni wkroczyli do Belgii oraz dotarli do Lotaryngii i Alzacji; próba szybkiego wkroczenia do Niemiec przez Holandię zakończyła się niepowodzeniem (Market-Garden, Arnhem); kontrnatarcie wojsk niemieckich w Ardenach (grudzień) zostało zatrzymane przez aliantów. W powietrzu kontynuowano ofensywę na Niemcy, którzy wprowadzili do akcji pociski V-1 i V-2 (V-pociski), używane do ataków na Londyn. Na Oceanie Atlantyckim sprzymierzeni uzyskali dużą przewagę, przez co konwoje arktyczne docierały bez poważnych strat. Na Oceanie Spokojnym Amerykanie opanowali Mariany, wysadzili desant na Filipinach i rozpoczęli uderzenia powietrzne na Japonię. W Europie na wyzwolonych obszarach zaczęto odtwarzać państwa w warunkach ostrych konfliktów społecznych na zachodzie, wojny domowej w Grecji, jej elementów w Jugosławii oraz uzależnienia od ZSRR krajów zajętych przez Armię Czerwoną. W 1945 na froncie wschodnim wojska sowieckie przeszły do natarcia 12 I (wiślano-odrzańska operacja), przełamując obronę niemiecką nad Wisłą i Narwią (17 I 1. armia WP zajęła Warszawę), osiągając środkową Odrę i docierając do wybrzeża Morza Bałtyckiego; na południe od Karpat wojska sowieckie zdobyły Budapeszt i Wiedeń; 16 IV główne siły Armii Czerwonej i WP (1. i 2. armia) przeprowadziły ofensywę (berlińska operacja), zdobywając 2 V Berlin i docierając nad Łabę, gdzie spotkały się z wojskami amerykańskimi i brytyjskimi, 9 V wkroczyły do Pragi. Na froncie zachodnim wojska sprzymierzonych sforsowały w centrum Ren, na północy Łabę (polska 1. Dywizja Pancerna do Wilhelmshaven), na południowy górny Dunaj i dotarły do Tyrolu oraz zachodnich Czech. W II 1945 na konferencji jałtańskiej m.in. uzgodniono podział Niemiec na strefy okupacyjne i ich demilitaryzację, potwierdzono podział stref wpływów mocarstw. Rozpoczęta na wiosnę we Włoszech ofensywa aliantów (Polacy weszli do Bolonii) doprowadziła do rozbicia Niemców. Na Oceanie Spokojnym wojska amerykańskie zdobywały kolejne wyspy Archipelagu Filipińskiego oraz Okinawę, co ułatwiło nasilenie bombardowań Japonii. W warunkach beznadziejnej polityczno-militarnej sytuacji Niemiec 7 V w Reims Niemcy podpisali akt bezwarunkowej kapitulacji i przerwania działań wojennych 8 V; na żądanie strony sowieckiej akt kapitulacji powtórzono 9 V w Berlinie. Na konferencji poczdamskiej przywódcy wielkiej trójki ustalili m.in. zasady polityki wobec Niemiec. Na Dalekim Wschodzie Amerykanie 6 VIII zrzucili bombę atomową na Hirosimę, 9 VIII na Nagasaki, 8 VIII ZSRR wypowiedział wojnę Japonii, a jego wojska uderzyły na Mandżurię; po kapitulacji Japończyków wojska sowieckie obsadziły Mandżurię, północną Koreę, Kuryle oraz południowy Sachalin; 2 IX Japonia podpisała akt bezwarunkowej kapitulacji. W wojnie uczestniczyło 61 państw i 1,7 mld ludzi (w tym pod bronią było ok. 110 mln); bezpośrednie straty ludzkie wyniosły ponad 50 mln osób, w tym ok. 20 mln żołnierzy; działaniom towarzyszyły: masowy terror, mordy (Holocaust, obozy hitlerowskie), deportacje (często objęły całe narody). Wojna przyniosła degradację państw europejskich wobec Stanów Zjednoczonych, przyspieszenie rozpadu systemu kolonialnego, rozgromienie faszyzmu i nazizmu w Europie. Ład powojenny, ukształtowany przez konferencje: teherańską, jałtańską i poczdamską, usankcjonowany w formule ONZ, zapewnił hegemonię Stanów Zjednoczonych i ZSRR, których rywalizacja doprowadziła do utworzenia 2 bloków militarno-politycznych (zimna wojna): komunistycznego, rządzonego przez ZSRR, oraz demokratycznego, skupiającego się wokół Stanów Zjednoczonych.
Bibliografia
O. TERLECKI Najkrótsza historia drugiej wojny światowej, Kraków–Wrocław 1984;
J. PIEKAŁKIEWICZ Der Zweite Weltkrieg, Augsburg 1994;
Z. FLISOWSKI Burza nad Pacyfikiem, t. 1–2, Warszawa 1994–95.
zgłoś uwagę
Ilustracje
II wojna światowa, desant aliantów w Normandiifot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Bitwa o Midway. USS Yorktown podczas walk, VI 1942 fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Westerplatte, wrzesień 1939fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Berchtesgaden, ośrodek sportów zimowych w Alpach Salzburskich, Bawaria — widok z góry; na pierwszym planie pozostałości rezydencji A. Hitlera.fot. L. Zielaskowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Al-Alamajn, cmentarz żołnierzy alianckich fot. W. Jerke/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Bitwa pod Monte Cassino, odprawa przed kolejnym atakiem, z prawej Władysław Anders, V 1944 fot. Archiwum Dokumentacji Mechanicznej
Niemiecki nalot na Polskę, wrzesień 1939fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Warszawa, zniszczona przez Niemców po stłumieniu powstania warszawskiegofot. Muzeum Historyczne w Warszawie
Bitwa o Monte Cassino, maj 1944fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Hel, ostrzał, wrzesień 1939fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Katyń, cmentarz, ściana z inskrypcjami pomordowanych fot. T. Sobieraj/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Holandia, czołgi z dywizji gen. S. Maczka fot. Archiwum Dokumentacji Mechanicznej
Monte Cassino, flagi polska i brytyjska nad ruinami zdobytego klasztoru, maj 1944 (Włochy)fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia