wieś
 
Encyklopedia PWN
wieś,
określenie zasiedlonego odcinka terenu, stanowiącego historycznie ukształtowaną jednostkę osadniczą, której ludność zajmuje się głównie pracą na roli i czerpie z tej pracy podstawy egzystencji, co nadaje pojęciu „wieś” również znaczenie kategorii ekonomiczno-społecznej; w przenośni — warstwa chłopska (chłopi).
Wieś jest przeciwstawiana miastu, głównie ze względu na kryteria ilościowe, ale także ekonomiczno-społeczne i historyczno-administracyjne. O uznaniu osady za wieś lub za miasto decyduje uchwała władz administracyjno-państwowych, a dawniej także wola panującego lub właściciela dóbr ziemskich: króla, Kościoła, szlachty; jest też znane zjawisko pozbawienia osiedli praw miejskich (np. w Królestwie Polskim 1869 masowe pozbawienie praw miejskich miejscowości poniżej 3 tysięcy mieszkańców). Pod względem wielkości rozróżnia się wsie: małe, liczące od kilku do kilkunastu zagród (do ok. 100 mieszkańców), średnie, liczące od 100 do 200 zagród (do 500 mieszkańców), duże i bardzo duże, liczące powyżej 200–300 zagród (ok. 1000 mieszkańców), rzadziej więcej. Niezależnie od kryterium ilościowego, w klasyfikacji wsi uwzględnia się wiele innych czynników, z których najważniejsze są: uwarunkowania fizjograficzne, stosunki społeczno-gospodarcze, struktura zawodowa ludności oraz hierarchizacja funkcjonalna w rozumieniu roli, jaką odgrywają poszczególne wsie w sieci osadniczej najbliższego regionu, np. wsie gminne, parafialne, dawniej także służebne, folwarczne, miejskie, kościelne, klasztorne itp.
Wieś jako jednostka osadnicza ulegała ciągłym przeobrażeniom. Zmiany te dotyczyły tylko niektórych elementów wsi lub całej struktury przestrzenno-gospodarczej i społecznej, stwarzając nowe formy osadnicze. Wieś w rozumieniu jednostki osadniczej składała się z: nawsia, czyli przestrzeni przeznaczonej pod zabudowę siedlisk z placem wioskowym i drogami dojazdowymi; zagród; pól uprawnych, pastwisk, łąk i lasów; systemu drożnego i wodnego; w niektórych przypadkach także z folwarku (dworu) szlacheckiego, świątyni i plebanii, zagród młynarzy, karczmarzy, rzemieślników wiejskich itp. Części składowe wsi mogły powstawać i funkcjonować niezależnie od siebie lub mogły być powoływane na mocy określonego prawa osadniczego (lokacja), ustawy agrarnej, reform ekonomiczno-społecznych. W początkowym okresie kształtowania się państwa polskiego osadnictwo wiejskie miało charakter otwarty i nie unormowany prawnie, dostosowywało się do istniejących warunków topograficzno-przyrodnicznych; człowiek nie wywierał świadomego wpływu na przyszły kształt osiedla, wykorzystując najdogodniejsze tereny nadrzeczne, w pobliżu jezior, na wydmach, polach śródleśnych, przy istniejących już drogach (szlakach handlowych). W ten sposób powstawały wsie samorodne, przybierające różne kształty nawsia: owalnicy, widlicy, wielodrożnicy, wsi ulicowej i niewielkich przysiółków. Nawsia osad samorodnych nie miały bezpośredniego powiązania z polami uprawnymi, które były rozrzucone w różnych częściach terytorium należącego prawem zwyczajowym do poszczególnych wsi i użytkowane systemem przemienno-odłogowym. Tradycje wsi samorodnych, rozwijających się na skutek trzebieży lasów z zachowanym szachownicowym układem gruntów, dotrwały lokalnie do XVII w.
Pierwsze zmiany w systemach osadniczo-gospodarczych i w kształtach wsi dokonały się we wczesnym średniowieczu na skutek wprowadzenia tzw. prawa polskiego, a później od XIII w. tzw. prawa niemieckiego, i były związane z przebudową całego systemu gospodarczo-społecznego; w ich wyniku powstały wsie czynszowe z trójpolówką; jako podstawową formą uprawy ziemi. W zależności od topografii terenu rozwinęły się 2 podstawowe formy wsi: niwowa i łanów leśnych. Układ wsi niwowych był dostosowany do terenów nizinnych. Polegał na wydzieleniu 3 pól (niw), w obrębie których wytyczano zagony dla poszczególnych osadników (każdy otrzymywał nadział ziemi w 3 częściach). Nawsie pod zabudowę siedliskową mogło być usytuowane na styku 2 niw lub w obrębie jednej z nich. Wsie niwowe, zakładane na tzw. surowym korzeniu, przybierały regularne kształty nawsia ulicowego i 3 niw; mogły też być lokowane we wsiach już istniejących, które całkowicie zmieniano albo wytyczano tylko 3 niwy z zachowaniem starego układu nawsia. Wsie łanów leśnych (zwane też łańcuchówkami) zakładano na terenach wyżynnych i podgórskich: od Śląska, poprzez Małopolskę aż do ziemi lwowskiej, także po południowej stronie Sudetów i Karpat. Łany wytyczano prostopadle do strumienia lub drogi, równomiernie, jeden za drugim, przydzielając je poszczególnym osadnikom, którzy stawiali na nich własne zagrody. Zabudowa siedliskowa była luźna, ciągnąca się wzdłuż całej wsi, połączona siecią dróg dojazdowych do pól. We wsi łanów leśnych nie mogły zachować się pierwotne formy osadnicze, gdyż przebudowie ulegała cała struktura przestrzenna. Formę zbliżoną do wsi niwowych z trójpolowym układem pól miały wsie szeregówki, powstałe w 2. połowie XVI w. w dobrach królewskich na wschodnich terenach Rzeczypospolitej (Litwa, Białoruś, Ukraina) po przeprowadzonej tam wielkiej reformie agrarnej zwanej pomiarą włóczną. Układ łanowy przejęły wsie rzędówki, czyli wsie kolonii sznurowych. Powstawały one od XVII do końca XIX w.; początkowo były charakterystyczne dla osadnictwa holenderskiego i północnoniemieckiego (olędrzy), później także dla osadnictwa polskiego, obejmującego tereny dolnej Wisły, Noteci, terenów nadrzecznych, bagiennych i leśnych Wielkopolski, Kujaw i Mazowsza. W XVIII i XIX wieku wsie rzędówki rozpowszechniły się również na innych terenach; spowodowało to całkowitą zmianę pierwotnych form wsi. We wsi kolonii sznurowych obowiązywał podział na regularne, wydłużone, prostokątne pola z przebiegającą pośrodku drogą, przy której po jednej lub obu stronach były lokowane zagrody.
Począwszy od XV w. i w następnych stuleciach w obrębie niektórych wsi powstawały oprócz gospodarstw chłopskich inne gospodarstwa rolne: sołtysie, szlacheckie, kościelne itp., zmieniając charakter i typ całego osiedla. Pod koniec XVIII i XIX w. zmiany, które nastąpiły w osadnictwie wiejskim, były związane z przeprowadzanymi reformami agrarnymi i społeczno-gospodarczymi: zniesieniem pańszczyzny, powszechnym przechodzeniem na system czynszowy, parcelacją folwarków, komasacją gruntów oraz kolonizacją nowych terenów. Powstały wsie o geometrycznych układach oraz wsie rozproszone typu kolonijnego (farmowego) z blokowym układem pól dostosowanym do nowego typu gospodarowania płodozmianowego. We wszystkich typach wsi zakładanych lub później przebudowywanych występuje współzależność zabudowy siedliskowej z układami pól. Miejsce wspólnot osadniczych zajęły indywidualne gospodarstwa składające się z zagród usytuowanych na oddzielnych nadziałach ziemi. Wyjątkiem były wsie, które przy zmianie układu pól zachowały stare kształty nawsia (np. okolnice, widlice, wielodrożnice) wynikające z dostosowania się do istniejących warunków naturalnych. Wieś uregulowana wg określonych zasad osadniczych z czasem ulegała przeobrażeniom, zniekształcającym pierwotny kształt osiedla. Najczęstszą przyczyną było zwiększenie liczby gospodarstw na skutek podziałów rodzinnych, sprzedaży i zamiany, przemieszczeń. Zabudowa we wsi zagęszczała się lub zajmowała tereny peryferyjne. Odrębną formę osadniczą tworzą przysiółki i zaścianki. Są to małe wsie liczące od kilku do kilkunastu zagród o zabudowie nieregularnej, placowej lub ulicowej, charakterystyczne głównie dla osadnictwa drobnoszlacheckiego, wywodzące się z osadnictwa drobnorycerskiego. Przysiółki tworzą tzw. okolice, składające się z kilku drobnych osad nie pozostających w hierarchicznej zależności; łączy je tylko wspólna nazwa, do której jest dodany drugi człon z nazw topograficznych, rodowych, etnicznych, przezwiskowych.
Duże znaczenie w odtwarzaniu genezy i pierwotnego charakteru niektórych wsi ma nazewnictwo miejscowości. Najliczniejszą grupę tworzą nazwy topograficzne, wyrażające właściwości terenowe (np. Dąbrowa, Roztoka); nazwy kulturowe, oznaczające wytwory kultury i instytucje (np. Legota, Ujazd); nazwy dzierżawcze, utworzone od nazwiska założyciela lub właściciela wsi; nazwy etniczne (np. Czechy, Prusy); nazwy patronimiczne i nazwy rodowe pochodzące od imienia przodków (np. Janowięta); nazwy oznaczające zajęcia pierwotnych mieszkańców (np. Kowale, Piekary, Rataje, Skotniki, Zduny).
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia